MÚSICA

ALFONSO MOLINA E O PIANO DO BALNEARIO
    

      "Los manantiales, los baños y las hospederías pertenecían al dominio particular de cuatro propietarios, que tenían hecha partición de los edificios y los administraban por sí mismos o por medio de dependientes. Hay un quinto propietario que es D. Angel Henry, vecino de Madrid, que aunque tuvo abandonada su finca se ha propuesto ahora mejorarla, y así abrió el año anterior en su establecimiento un salón de sociedad decentemente adornado, con periódicos, juegos permitidos y piano, arregló un local para fonda y amuebló las habitaciones. Los otros propietarios se proponen imitarle. Una gran huerta del Sr. Henry se está disponiendo para jardín y paseos".

  

      Velaí está! O doutor Pedro María Rubio deixaba constancia no seu libro Tratado completo de las fuentes minerales en España, publicado en 1853, do primeiro piano que houbo no Balneario de Arteixo. No seu traballo, Rubio informaba que los otros propietarios se proponen imitarle...¿Chegarían, pois, naquela hora máis pianos aos Baños arteixáns? Pola transmisión oral e polas crónicas da época sabemos que no ano 1889 apareceran nos areais de Arteixo tres pianos, probablementes órganos ou armonios, procedentes do naufraxio do vapor británico Priam, acontecido nas Illas Sisargas o 11 de xaneiro dese ano. Pois ben, según varias testemuñas que escoitaron estes contos a carón da lareira das súas casas cando eran nenos, un destes instrumentos musicais, que o ventos e as correntes de mar deixaran na praia de Alba, acabaría soando nas instalacións do recinto termal, ben nalgún dos salóns dos outros catro propietarios que indica Pedro María Rubio, ou ben na pequena capela. Noutra ocasión falareivos dos pianos do vapor Priam, aínda que se xa vos pica a curiosidade, no libro De Liverpool ás Sisargas; a derradeira travesía do Priam, atoparedes máis información sobre estos instrumentos que o mar vomitou nas praias de Arteixo en 1889.

      Xa vos contei que en 1898 o carballés Manuel Rodriguez Més, home que fixera gran fortuna e que casara coa arteixá Flora González Més, compráballe aos herdeiros de Henry o Balneario pola respectable suma de 9.000 pesos dos da época e, nese mesmo ano encargaríalle ao arquitecto Juan Ciórraga a construcción do edificio do hotel do recinto termal, obra que remataría en 1911. A partir de aí, durante os anos que Manuel Rodriguez e a súa muller Flora estiveron ao fronte do negocio, os Baños vivirían unha das súas mellores épocas, se cadra a mellor, uns anos de esplendor no que o recinto termal era frecuentado pola créme da sociedade coruñesa, que viña pasar os seus días de veraneo nun ambiente afable e distinguido. Entre aquela clientela asidua había moitas familias de militares, entre outras, a do Teniente Coronel Bernardo del Río (pai do chamado Señorito de Suevos, que en 1920 mataría a súa muller) ou a do capitán Cossío, que permanecía os tres meses veraniegos de cada ano coa súa dona, unha muller da que se lembraba o veciño de Arteixo Ramón Varela Sande nunha entrevista do xornal El Ideal Gallego de xullo de 1980 decindo que...”era unha virtuosa do piano e así, secundando os seus compases, entregábanse as parellas ao rigodón nunha festa continua mentres que os rapaces achegabámosnos con asombro e admiración ás reixas das ventás, disfrutando ou envidiando o ambiente do interior”. Outros hóspedes ilustres habituais do Balneario naqueles anos eran Manuel Mª Puga Parga, "Picadillo"; Ricardo Fernández Cuevas i Salorio; Narciso Obanza Alonso e a súa dona Elena Miranda Santos; ou entre outros Raiumundo Molina, que viña aos Baños acompañado da súa dona Evarista e do seu fillo Alfonsito, un rapaz que nunha trasnada das que habitualmente fan os cativos, cando tiña trece anos escribira o seu nome na parte traseira do "Bernareggi, Gassó & Cía", un dos pianos que había no Balneario a principios do século pasado, probablemente o mesmo que tocaba a muller do capitán Cossío.

      "Bernareggi" fora unha das fábricas de pianos máis antigas de Barcelona. Según varias fontes, orixinariamente a empresa fora fundada cara o ano 1830, a mesma época na que o madrileño Angel Henry adecentara o Balneario. Mais en 1875 a fábrica trasladaríase a un recinto moito máis amplo, a un bloque de cinco prantas ubicado na rúa Poniente que naquela hora xa dirixía o que sería futuro alcalde de Barcelona José Gassó, lugar onde a empresa pasaría a denominarse "Bernareggi, Gassó & Cía".

      O piano protagonista desta historia está na actualidade no domicilio do meu amigo Pablo Mosquera e o rapaz da trasnada convertiríase, co tempo, nunha persoa distinguida e moi popular. Estamos a falar de Alfonso Molina Brandao, o que fora alcalde da Coruña dende o ano 1947 até o día da súa morte, acaecida repentinamente o 25 de novembro de 1958 cando estaba de visita oficial en Río de Janeiro.

                                    









Piano e inscricción de Alfonso Molina

         
                                                
FONTES:
Fotografías do piano: Pablo Mosquera
"De Liverpool ás Sisargas; a derradeira travesía do Priam". Fernando Patricio Cortizo/Xabier Maceiras




PEPE TEMPRANO E A MUIÑEIRA DE FREÁN
(Relato de Víctor Iglesias do ano 2009)

     Pois a Baiuca ten muiñeira, efectivamente. Pero outras parroquias ou lugares do noso concello están inmortalizadas no apleido dunhas cantas composicións musicais. Lañas e Nostián teñen cadansúa Foliada, e Chamín unha Jota. Miguel de Santiago compuxo "A Feira de Paiosaco", e Xosé Casal a "Muiñeira de Meicende". Cada unha destas pezas e autores terá tras de sí a súa correspondente historia, pero hoxe tócalle o turno a Pepito Temprano, que foi quen de facer a "Muiñeira de Freán".

     A vinculación deste gaiteiro con Arteixo ven polo lado de Uxes, pois foi mestre de gaita en Queiroa durante uns cantos anos. Tamén penso que a partir deste vínculo surxe a Muiñeira de Freán.

      A Pepe Temprano córrelle polas veas a cuestión gaiteril. O seu pai, o seu tío e o seu avó xa foran gaiteiros de certo prestixio por estes arredores. Tocou co cuarteto familiar ("os Tempranos de Eirís") en Eidos e no Ballet Rey de Viana. E aínda ten corda. Échevos un tipo gaiteiro de polaina enteira, que se diría noutros tempos. Non hai máis que ollar para o retrato, para ver certa picaresca no seu ollar. Pepito Temprano exerce hoxendía de fotógrafo, coleccionista de toda clase de instrumentos, pescador e actor. No tan meneado anuncio de Gadis asoman os seus bigotes. É gaiteiro, e non só por tocar con certa destreza a gaita, senón polo xeito de vivir. Así o di el mesmo: "Fumei moito, bebín moitas tazas, comín moito, toquei a gaita todo o que a podía tocar, e andei moito de carallada. Espero que todos os que traballan sexan tan felices como fun eu na miña vida".

     O compositor da "Muiñeira de Freán" foi reclamado haberá uns trinta anos para protagonizar un spot publicitario de Estrella Galicia. A súa única encomenda consistía en saír en escena co seu traxe de gala, a gaita ao lombo e dándolle un grolo a un quinto. Antes da grabación, Pepito falou co resto dos actores:

-Oíchedes, tomádeo con calma, que se non sae á primeira nin á segunda, facémolo máis veces! 

     Meu dito, meu feito! Fixéronse trinta e tres repeticións porque sempre aparecía unha tos, ou unha palabra cambiada, ou un fallo de iluminación. E algún dos que estaba presente neste anuncio díxomo a min:

-Parece mentira, Rilo, pero o único que non fallou foi o gaiteiro. E iso que en cada repetición se largou o seu correspondente quinto! 

     A historia do audiovisual galego engadiu un novo vocablo a partir deste feito. Cando unha grabación sae mal e hai que repetila, en honor a Pepito Temprano, o director soe dicir:

"Bueno rapaces, imos facer outra TOMA".  

       

LEONARDO CORRAL, VÍCTOR IGLESIAS E A MUIÑEIRA DA BAIUCA
(Relato de Víctor Iglesias García)

     Leonardo Corral foi o primeiro mestre de gaita que houbo en Xiradela, cando o local aínda estaba na rúa Independencia. Xa choveu dende aquela...Había unhas cantas mestras de baile, e unha tal Mercedes Peón daba clase de pandeireta. Naqueles tempos Jose o de Rozas estreara un Renault Fuego...

Leonardo Corral

  

     E aló fun eu, cos meus seis anos e as miñas patillas en potencia:

     -Don Leonardo, quero tocar a muiñeira de Chantada.

     -Sácateme de aí -respondeu él- ...a de Chantada tócaa calquera. ¿Queres aprender a muiñeira da Baiuca, que aínda non a sabe ninguén?.

     E eu asentín, camelado pola novidade que supoñía tocar unha peza autóctona. Chantada quedaba un pouco a desmán.

     A muiñeira da Baiuca compúxoa o propio Leonardo para os seus alumnos de Arteixo. Él era natural de Portomarín, na provincia de Lugo, pero casara cunha moza de Morás e vivían na Coruña, donde tiñan unha zapatería nos Mallos, na rúa Borrallón. A zapatería era a tempo parcial pois el vivía de tocar a gaita. Algún ano chegou a dar máis de cen alboradas. Non vos dixen do grupo: eran "Os Cinco de Galicia". A principios dos anos setenta na Coruña había tres cuartetos: "Os Matos", "Os Tempranos de Eirís" e "Os Brisas". Antes de que xurdiran "Os Cinco", Leonardo xa tocara moito con Xosé Cardelle e cos seus respectivos fillos, Luis e Lois (este Lois Corral tamén merece unha mención. Será noutra  hora).

"Os Cinco de Galicia"

     Eu soubeno despois do seus falecemento, pero a Leonardo alcumábano "O Pequeno". Sendo politicamente correctos,  diríamos que era xeitoso. Andaba sempre moi arreglado, con brillantina no pelo e lucía por bigote unha liña ben aqueloutrada. Calzaba botín con algo de tacón, e tiña un Seat 127 verde cunha pegatina de "Galicia" atrás.

     Tocaba moi ben, e as pezas lucíanlle polo bo gusto. Hoxe en día non está de moda o bo gusto. Actualmente lévase o virtuosismo gratuito e o "veña-dedos-pra-riba-e-pra-baixo". Leonardo non utilizaba máis adornos dos necesarios, e el sabía que o lucimento consistía en facer bailar á xente, ou en que a peza se entendese ben, e non dar tropecentas notas por minuto.

     Na praza do Padre Rubinos, alí perto da rúa Borrallón, hai un praca na súa memoria e aquí en Arteixo deixou a súa pegada no recordo de moitísima xente. Así que @s que non sabiades del alomenos agora podedes sacar en limpo que a Baiuca ten unha muiñeira...e ben chusquiña por certo.

MANUEL SOUTO "LITO", O GAITEIRO DO RAÑAL

Lito no casamento do seu sobriño Luís

     Unha das fotografías que máis me gustan do meu álbum familiar é esta da esquerda. Aí me tedes, cos meus 5-6 anos, todo fachendoso na boda dos meus veciños Luís e Oliva, a piques de cruzar a barreira do son do tamboril e da gaita de Manuel Souto Souto, que é de quen vos vou a falar a continuación.

    Manuel, ao que todo o mundo coñecía polo apelativo de Lito, nacera no Rañal nos primeiros anos 10 do século pasado e era fillo de Fernando e de María, pais de seis cativos máis: Mercedes, José, Indalecio, que co tempo emigraría a Sudamérica, Xaquín, Jesús, que xunto a súa muller Amelia rexentaría durante catro décadas o Bar Chucho do Rañal, e Antonio, que acabaría sendo sogro do seu irmán Jesús (casara coa nai -estaba viúva- de súa cuñada Amelia), unha historia que daría para un culebrón venezolano da que xa vos falarei noutra ocasión.

     Lito abandonaría o seu Rañal natal ao casar en Arteixo con Marina, que era irmán de Concepción, a muller do carteiro Enrique "Perucos" e, polo que nos conta Julio Mancebo no seu blogue "A miña Baiuca", gañaríase o pan como zoqueiro: "Lito era un home pintoresco. O seu oficio era zoqueiro. Lembro que mercaba un abeneiro ao pé do río, serrábao, facía turoletes e levábao para diante da porta. De cada turolete saían dúas plantillas para un par de zocos. Vinlle facer tantos que xa case sabía o oficio. Encantábame verlle traballar a madeira con tanto tino que me parecía sinxelo e máxico ver nacer, paso a paso, un par de zocos. A min Lito parecíame un artista. Mentres traballaba contábanos historias de mozas e dicíanos que tiña apuntados nunha libreta os nomes de todas as rapazas que pasara pola pedra".

     Na miña casa moito se ten falado del. Miña avoa Carme alcumábao "O Cazolo". O porqué deste nome nunca nolo dixo. Só nos contaba que cando estaba solteira, Lito pretendera conquistala, mais iso si, nunca chegaran a nada xa que ela estaba toliña polo avó Milio, con quen casaría en 1935.

Lito coa súa gaita

Na mecánica de toda festa está sempre a nota anecdótica e, como é lóxico, en Arteixo non podía faltar: nada menos que case trinta anos botaría o noso protagonista tocando a alborada polas rúas da vila nos días de festa. De pernas tortas, pequeno de estatura mais de grande corazón, moi mañoso e boa persoa, todo o mundo lle tiña moita estima pola alegría que lle daba á vila co son da súa gaita, que aprendera a tocar de oído. Dáballe o mesmo tocar nas festas de Arteixo, que nas de Lañas, Loureda ou calquera outro punto do concello. Dicía que... "nunca cobrei un peso. Toco desinteresadamente polo cariño a Arteixo, por que son de aquí e por que me gusta: sarna con gusto non pica, aínda que iso sí, en ocasións mortifica". A súa presencia era popular e familiar para propios e extraños. Sombreiro en ristre e coa súa gaita (tamén tiña un acordeón co que ía polos bares da vila preguntando se querían que tocase unha peza), Lito acompañou durante media vida á banda de música de turno ata finais dos anos 70, nos que xa só se limitaba a tirar os foguetes. 

     O gaiteiro do Rañal, que acabaría traballando coma xardineiro municipal, posto no que crearía o xardín que hai na parte traseira da Casa do Concello, falecería en 1990 aos 79 anos, mais o seu espíritu segue estando moi vivo en Arteixo grazas a gaita coa que acompañara a alborada durante tres décadas, unha gaita que ten detrás unha historia rocambolesca. 
   

A gaita de Lito

Segundo nos contou Manolo, o que tiña o Bodegón Núñez, trala morte do gaiteiro o seu instrumento musical, que debería ser "a herdanza" do seu sobriño Luís Souto, chegaría misteriosamente ás mans do propietario do bar O Relojero de Chamín, un home que lle acabaría levando a restaurar a devandita gaita a Jesús Miranda, que leva máis de vinte e cinco anos fabricando e restaurando instrumentos. Mais cando Miranda lle pasou a factura do traballo de restauración ao Relojero, este seica lle dixera que non a quería e que podía quedar con ela. E alí, no taller do fabricante, a gaita permanecería durante un tempo ata que, pasados uns anos, Manolo o do Bodegón Núñez  enterouse da historia e mercoulla a Miranda, un Manolo que na actualidade segue conservando o instrumento musical ao mesmo tempo que axuda, cos seus contos do Arteixo de antano, a manter vivo o espíritu de Lito, o gaiteiro do Rañal.

"A NOVA MOCIDADE" E A ROMARÍA GALEGA DE PASTORIZA

"A Nova Mocidade" en 1981

      Corrían os últimos anos da década dos 70 do século pasado cando, un grupo de mozas e mozos de Pastoriza, xuntábanse nun curruncho da parroquia para falar de esperanzas, ilusións, desacougo e tamén, polo desexo de trocar e erguer o seu lugar de nacemento, lugar que entre os seus ollos morría lentamente. Dispostos a que ese desexo non fuxira pola fenestra da realidade, daquela xuntanza sairía un colectivo que non tardaría en contaxiarlle o seu entusiasmo ao resto da veciñanza para mudar as cousas en Pastoriza. Supoño que xa o imaxinades... aquel colectivo non era outro que A Nova Mocidade, que nacía en marzo de 1980 para traballar, en múltiples vertentes, con e para o pobo de Pastoriza, como alternativa á orfandade socio-cultural que naquela hora sufría a parroquia do Santuario.

     A devandita alternativa sería plasmada a modo de comisión de festas para paliar o déficit festeiro do que estaba sendo obxecto Pastoriza pois, en anos anteriores, as festas ou ben eran de baixa calidade ou ben non se celebraban, como acontecera en 1979. Mais a partir daquel ano, A Nova Mocidade conseguiría despertar á parroquia do seu longo letargo e contribuiría a difuminar, a extender e a espraiar o nome de Pastoriza por todos os rincóns de Galiza grazas a creación da Romaría Galega, un evento que celebraría a súa primeira edición en agosto de 1980 e que chegaría a ter certo peso dentro do panorama musical galego daquela hora.

Amancio Prada en Pastoriza en 1981

      Esa edición, a de 1980, fora un éxito de participación, mais as seguintes non se quedarían atrás. Eran intres nos que se Catoira era coñecida pola súa Romaría Vikinga (1ª edición en 1960) e Ortigueira polo Festival Celta (1ª edición en 1978), Pastoriza, aparte do Santuario, tamén se situaba no mapa grazas á Romaría Galega que cada ano, constituía algo único no Concello de Arteixo ao pasar polo noso municipio grupos e artistas profundamente ligados ao rexurdir da cultura e da música da terra como Fuxan Os Ventos, Milladoiro, Cantigas da Terra, Amancio Prada, Pucho Boedo, Os Tamara, Emilio Cao, ou Manuel María, o poeta a quen se lle dedica neste 2016 o Días das Letras Galegas, nomes aos que lles hai que sumar unha longa ringleira de participantes como Saraivas, Outeiro, Ana Kiro, Os da Veira do Monte, Os

Fuxan os Ventos na edición de 1982

Zoqueiriños, Cumbre, Eidos, NHU, Sementeira, Raíces, Manolo Bello, Pao, Troco, O Xestal, Henrique Paisal, Airiños, Doa, María Manuela e Miguel, Pablo Quintana, Brétema, Fiadeiro, Brath…

     Mais desgraciadamente aquela Romaría non tería a continuidade que si tivo por exemplo o Festival de Ortigueira, que principiara a súa andaina pouco antes de que o fixeran en Pastoriza A Nova Mocidade e xa vai camiño da edición número 40 e así, despois do tremendo esforzo que o colectivo do que estamos a falar levara a cabo durante varios anos organizando un evento de tal magnitude na súa parroquia, a Romaría Galega deixaría de celebrarse a principios dos noventa.

   O bo traballo daquel grupo de mozas e mozos de Pastoriza formado por Paco Seijal, Miguel Sande (hoxe delegado de La Voz de Galicia en Viveiro), Guillermo Pardo, Nardo, Pacucho Sande (que non tardaría en ser concelleiro do grupo municipal do BNG), Alfonso Mosquera, Rosa, Carmen Vazquez, o escritor Henrique Rabuñal, Chus Rabuñal, Juan, Isidro Vázquez "Chiro", Rafa Orgueira (tal como aparecen, de esquerda a dereita, na foto que tedes na parte superior desta crónica), Franki (integrante do grupo Agente Naranja e a quen escoitaríamos durante varios anos na Radio Municipal) e Antonio "O Lelo", sería recoñecido posteriormente polo Concello de Arteixo, que tería a ben dedicarlle unha rúa en Pastoriza a carón do local social do equipo de fútbol.

Rúa Nova Mocidade

 

   Din que a esperanza é o último que se perde mais moitas veces necesitamos que alguén nolo recorde e nos dean ánimos para seguir tendo esperanzas. Pois ben, eu teño a esperanza de que nun futuro próximo xurda no noso concello unha Nova Mocidade que traballe a prol da nosa cultura e identidade como fixeran magnificamente durante unha década aquel grupo de mozas e mozos de Pastoriza.

AS FESTAS DO BALNEARIO: DOS ORGANILLOS ÁS ORQUESTAS

     Alá polos derradeiros anos da década dos anos dez e primeiros vinte do século pasado, nos tempos nos que o burro dun tal Honorio tiña sona na Coruña pola súa afición de comer papeis, ata o punto de que unha vez, no escenario do Rosalía de Castro, tragou unha decoración do teatro, un organilleiro herculino, Manuel Iglesias Suárez, creaba unha especie de dinastía dedicada a amenizar con música a vida da cidade coruñesa que por veces, semellaba o Madrid castizo dos mozos con viseira a cadros, pano de seda ao pescozo e caneos enxalzando a beleza ou o garbo das chulapas. Seguindo o compás do seu organillo, os obreiros e modistas da Coruña bailaban chotis e pasodobres, danzaban ao son da mazurca, o baile orixinario de Polonia, facíanse promesas de amor e tomaban o chocolate con churros.

Imaxe antiga dun organillo

      Segundo unha información publicada en La Hoja del Lunes en setembro de 1953, a Manuel, ao que alcumaban "O vello dos sete remendos", seguiríanlle no oficio Cayetano "Chimbela", "O do cóbado na manivela", Manolo o da Atocha, O cego Naya, "O manco" e algúns outros organilleiros que tamén se desprazaban ás verbenas dos concellos da contorna cando a ocasión o requería.

     Grazas á numerosa afluencia que había nos meses de verán no Balneario, con hóspedes que pasaban no recinto termal dous ou máis meses, Arteixo era para os organilleiros herculinos unha cita obrigada, un lugar ao que acudían frecuentemente para facer uns pesiños nas festas que naquel intre se facían no noso concello. O desaparecido xornal El Orzán, na súa edición do 15 de agosto de 1923, descríbenos unha daquelas festas do seguinte xeito:

     "El pasado domingo se celebró en la alameda del balneario de Arteijo una verbena que dió ocasión al elemento joven para dedicarse al baile, durante las primeras horas de la noche. 
     El espacioso parque estaba artísticamente iluminado a la veneciana y hubo gran animación no faltando organillos, acordeones y hasta un improvisado jazz-band, que unidos a los puestos de churros, caramelos, dulces y refrescos, daban una impresión muy agradable. 
     Llamó la atención una churrería, perfectamente instalada y servida por una pareja saladísima de churreros, donde los señores de Cossío obsequiaron a todos los veraneantes.
      Se hizo verdadero derroche de globos y fuegos artificiales y lucieron soberbios mantones de Manila las hermosas señoritas de Español, Cossío, Laguarda, Mauriz, Bermúdez de Castro, Ramirez, Saavedra, Galán y Montalvo. 
     Ya avanzada la noche se dió fin a tan agradable fiesta, a la que concurrieron muchas familias conocidas de la Coruña." 

Imaxe dos anos 20. Hóspedes do Balneario paseando por Arteixo

     Un ano despois, o 23 de xullo de 1924,  La Voz de Galicia publicaba o seguinte artigo sobre as festas de Arteixo, artigo que é un verdadeiro tesouriño etnográfico:

     "Es grande la animación que existe este año para celebrar con toda esplendidez las fiestas del Apóstol Santiago, Patrón de esta pintoresca villa, cuyas fiestas se celebran los días 25, 26 y 27.
     La Comisión encargada de los festejos tiene verdadero empeño en que resulten más espléndidos que nunca y para amenizarlos tiene contratadas dos bandas de música de La Coruña y Lugo aparte de la típica gaita del país y varios organillos.
     Entre otros números de importancia se celebrarán dos becerradas con ganado de los montes de Santa Leocadia, conocidos en toda Galicia por su bravura. Serán lidiados los bichos por algunos aficionados que están pasando la temporada veraniega en aquel Balneario, para lo cual se ha improvisado una bonita plaza.
     Por las noches lucirá una hermosa iluminación eléctrica con farolillos y bombillas de colores y focos de arco voltaico, banderolas, etc.
     El día 27 se celebrarán las típicas merendiñas en los sotos de Caldas y una hermosa jira marítima al Rañal, para cuyo efecto se están adornando muchas barcas con flores y farolillos de colores que resultará espléndida como de costumbre.
     Son muchas las personas que irán esos días a pasar un buen rato de alegría a Arteijo, para cuyas fechas habrá automóviles que harán viajes extraordinarios a precios reducidos, con objeto de que todos los que lo deseen puedan disfrutar de los encantos de aquellos hermosos parajes". 

La Voz de Galicia, 23.7.1924

      Aquelas verbenas dos anos dez e vinte nas que, en moitas delas, os organillos eran xunto aos gaiteiros, que nunca faltaban, o único elemento musical, daríanlle paso ás festas  das orquestas populares, que se convertirían no mellor dos conservatorios para os máis humildes. Unha das primeiras en actuar no Balneario foi a Orquesta X, a máis antiga da Coruña, creada antes da Guerra Civil, que lle pasaría o testigo a outras coma a Orquesta Mallo, fundada por tres irmáns de Feáns virtuosos do acordeón, ou Os Satelites, creada en 1938 e que a partir dunha viaxe a Venezuela en 1955, nun tempo no que aínda se podía ver algún organillo polas rúas herculinas, empezarían a subir ao olimpo das lendas coa voz do grande Pucho Boedo.

     "Por orden de la autoridad competente, la fiesta se ha acabado y el que no haya metido bastante mano, que venga mañana más temprano". Isto escoitouse nun campo da festa da contorna cando a parella da Garda Civil que vixiaba a verbena diu o toque de queda e a xente resistíase a abandonar a troula, unha xente que se entregaba e síguese entregando ás orquestas...mais un momentiño, como ben di o grande Sito Sedes, voz dos Satélites entre 1969 e 1982, "o espectáculo de agora é para os ollos e o de antes era para os oídos".




OS TARANTOS

     Los Tarantos é unha obra de teatro de Alfredo Mañas (Historia de los Tarantos) que foi levada ao cine en 1963 baixo a dirección de Francisco Rovira-Beleta, un film protagonizado por Antonio Gades e Carmen Amaya que lograría a nominación aos Oscar de Hollywood na categoría de mellor película de fala non inglesa. Pois ben, ese nome de Los Tarantos sería o escollido por uns rapaces nados en distintos puntos da provincia da Coruña que en 1972 deciden formar un grupo musical, grupo que naqueles primeiros anos setenta marcaría un antes e un despois no panorama musical galego.

Imaxe dos anos 70 dos Tarantos. De esquerda a dereita: Alberto Madaria, José Vázquez, Angel Pereiro, Fernando Fernández, Pepín Soto e Jaime Vázquez

   
      A pesar de que ningún dos seus compoñentes era natural de Arteixo, Os Tarantos estarían sempre vencellados á vila do Bolaños xa que varios dos seus integrantes establecerían alí o seu domicilio nos primeiros anos 70. Este fora o caso de Fernando Fernández Pérez e de José Vázquez Calvete, quenes curiosamente acabarían sendo taxistas no municipio arteixán. Fernando, o organista e mánager do grupo, era da parte de Betanzos e vivía no edificio onde está a xoiería Barca e José, o trompetista, residía pola zona de Caldas. Con José Vázquez, que vive actualmente en Vilarrodís, falamos recentemente longo e tendido sobre a súa vida como músico profesional e, tamén, sobre a traxectoria dos Tarantos naqueles anos setenta. 

     Nado o 8 de abril de 1940 en Cances (Carballo) no seno dunha familia que sentía verdadeira devoción pola música, José comezaría a súa andaina musical de moi neno da man de seu avó Constantino e de seu pai Ramón que tamén foran músicos, un Ramón que sabería transmitirlle excepcionalmente aos seus fillos o amor polos instrumentos e a paixón pola cultura e a tradición. De feito, seis dos seus sete cativos acabarían sendo músicos: Félix, sería o batería dos Madrigales e de Ana Kiro; Jesús formaría parte da banda de Basilio de Corme tocando o trombón; Angel e Eduardo, coñecidos popularmente como "Os Gemelos", acabaríanse convertendo en axentes artísticos; Jaime, que tocaba o saxofón, violín, clarinete, frauta...tamén sería un dos integrantes do grupo Os Tarantos, un Jaime que andando no tempo iría vivir á miña aldea do Rañal e que hoxe, cos seus máis de oitenta invernos aínda toca na Banda de Música Santiago de Arteixo e na Big Band; e o mencionado José, que con dez anos xa tocaba a trompeta na banda de Basilio de Corme e con trece empezaría os seus estudos na Escola de Música da Coruña.

     Unha vez rematados os estudos musicais, José Vázquez formaría parte de orquestras como a "Finisterre" ou "Los Faraones" antes de emigrar a Holanda en 1963. Alí, nos Países Baixos, o noso protagonista continuaría coa súa actividade musical en Arnhem formando parte da orquestra da AkzoNobel, empresa multinacional especializada en pinturas decorativas, pinturas industriais e produtos químicos especializados que ten actividade en máis de 80 países e que a día de hoxe emprega aproximadamente a 50.000 persoas. No país dos tulipáns, José tamén coñecería a Germina Jakoba, unha fermosa moza holandesa coa que non tardaría en casar. Tras nove anos de estadía en terras holandesas, período no que viñeran ao mundo Anita e Renato, os dous fillos do matrimonio, en 1972 o músico nado en Cances recibe unha chamada telefónica de seu irmán Jaime que, con anterioridade, tivera varias orquestras na Coruña:

-"Machiño, fai a maleta e vente pra aquí! Imos montar un grupo que vai ser a bomba!" 

     Dito e feito. Unhas semanas máis tarde José e a súa familia aparecen en Arteixo e alugan un piso pola zona de Caldas e, ao pouco, ante a incerteza da aventura musical, o trompetista compra a licencia número 3 e empeza a traballar como taxista nun Seat 1500. 

 

Os Tarantos nunha actuación en Cedeira en 1974

                 Co grupo xa formado, Os Tarantos fan os seus primeiros ensaios nun baixo do barrio coruñés da Sagrada Familia con vistas á súa primeira actuación. A parte dos nomeados irmáns José e Jaime Vazquez Calvete e de Fernando Fernández Pérez, o taxista-organista que facía as funcións de mánager e que tiña o seu domicilio no edificio onde está a xoiería Barca, os outros compoñentes do conxunto eran o cantante coruñés Alberto Madaria, que viña do grupo Os Bardos de Ponteceso; Angel Pereiro, batería tamén da Coruña; e o guitarrista salmantino Julio Suñer. O bautismo produciríase na Sala de Festas Eva na noite de fin de ano de 1972, unha exitosa primeira actuación que aínda é lembrada pola xuventude arteixá daquela hora, mozos e mozas que hoxe disfrutan da súa xubilación ou están a piques de facelo.

     Desde entón, desde aquela exitosa actuación na Sala Eva, Os Tarantos irían gañando popularidade empregando no seu repertorio melodías propias como "Safari salvaje" ou "Mi Lola" ou arranxos como o que fixeron coa canción dos Tamara de Pucho Boedo "Airiños, airiños, aires". Outra das bazas que xogaban a favor do grupo arteixán era o atraente e innovador espectáculo de iluminación co que, naquela hora, non contaban bandas como Los Duendes de Vilagarcía, Los Españoles ou Los Capris de Ferrol, que naquel quinquenio que abrangue dende 1973 ata 1977 foran os principais rivais dos Tarantos.

   Aqueles son tempos nos que medio planeta empezaba a bailar ao ritmo do lendario grupo sueco ABBA, tempos nos que tamén Os Tarantos sufrirían algún que outro cambio na formación xa que o guitarrista salmantino Julio Suñer abandonaría o grupo e pouco despois formaba en Pontevedra os Micron´s. Para cubrir a súa baixa chegaría Guillermo, de quen José Vázquez non lembra os seus apelidos mais afirma que..."era moi bo cantante e guitarrista", un Guillermo que posteriormente tamén deixaría o grupo para tocar na Banda Municipal de Compostela e, o seu lugar, sería ocupado por Pepín Soto, cantante e guitarrista de Ortigueira.  

     O conxunto de Arteixo percorría, naqueles días, a totalidade da xeografía galega e boa parte da asturiana durante todo o ano, feito que levaría a José, e posteriormente a Fernando, a vender as súas respectivas licencias de taxi. Julio Iglesias, con quen actuaron en Ortigueira, Rafael, Manolo Escobar, Rocío Jurado, Mari Trini, Juan Pardo, o seu bo amigo Pucho Boedo ou Santa Bárbara foron algúns dos artistas cos que os Tarantos compartiron escenario ao longo daqueles anos setenta, anos nos que a totalidade das salas de festas galegas solicitábanlle acotío ao mánager Fernando Fernández a presenza do seu grupo nas vilas do país. Cun caché que andaba aproximadamente polas 70.000 pesetas, todas as salas e comisións de festas querían contar cos arteixáns, mais a axenda non daba para máis e, por iso, houbera algún que outro cabreo con varios axentes artísticos por non haber datas suficientes para atender as numerosas peticións que tiñan Os Tarantos.

La Voz de Galicia, 6 de marzo de 1976

 
         Mais aqueles bos tempos irían chegando ao seu fin, sobre a todo a raíz de que os irmáns José e Jaime Vázquez Calvete abandonaran o grupo en 1976. Facendo memoria, José lembrábame estos días en Vilarrodís, que..."nese ano fun para os Micron´s de Pontevedra, o grupo do meu amigo Julio Suñer. Uns meses antes, cando aínda tocaba cos Tarantos, tamén me quixeran levar Os Satélites. Nunca cheguei a tocar con esta orquestra en directo, mais tiven a fortuna de gravar un disco con eles en Barcelona. Despois daquela gravación querían que fora o seu trompetista, mais finalmente non quedei con eles porque a miña muller tiña moita morriña da súa terra e, a finais de 1977, voltamos a Holanda".

     Alí, nesta segunda etapa nos Países Baixos, crea os Tover, grupo formado por tres galegos e tres holandeses co que tocaría durante un ano polos centros españois do Benelux. José continuaría coa súa actividade musical ata a súa xubilación, e chegaría a viaxar por todo o mundo formando parte da orquestra dun trasatlántico de capital estadounidense e holandés. Curiosamente, ao mesmo tempo que José Vázquez facía soar a súa trompeta naquelas travesías oceánicas, a estrela dos Tarantos iríase apagando pouco a pouco, ata deixar de alumear definitivamente nos primeiros anos oitenta, que foi cando Fernando Fernández, o organista e mánager do grupo, emulando a Jim Morrison, o vocalista dos lendarios The Doors, dixo: "This is the end".


 

“7 PUERTAS”: UN LONGO CAMIÑO ATA O CUMIO

It´s a long way to the top (If you wanna rock n roll), en galego É un longo camiño ata o cumio (se queres rock and roll), é o título da primeira canción do primeiro disco da lendaria banda australiana “AC/DC”, título que define á perfección a carreira e o longo camiño percorrido do grupo arteixán “7 Puertas”.

Para buscar as raíces de "7 Puertas" temos que viaxar ata o Arteixo dos primeiros anos noventa e adentrarnos nas vidas de Santi, Barry e Alberto, tres amigos e veciños da vila que naquela altura soñaban con formar a súa propia banda de rock. Santi, Santiago Martínez Gende, nace en 1975 no seo dunha familia sen ningunha tradición musical. Seus pais e avós eran muiñeiros, os muiñeiros de Caldas, xente seria e traballadora que non tiña afección pola música e menos aínda polo rock.

O rapaz vai medrando e a principios dos oitenta, época na que o heavy estaba de moda, os seus amigos do barrio, todos maiores que el, empezan a deixarlle cintas de casete de bandas como “Iron Maiden”, “AC/DC”, “Saxon”, “Whitesnake”, “Baron Rojo” ou “Scorpions”. Aquel bautizo musical marcaría o resto da vida de Santi. Como anécdota, contar que unha de esas cintas, o For those about to rock de “AC/DC” do ano 1981, deixáralla Manuel de Eva, que posteriormente sería un dos fundadores do grupo arteixán “Os Revenidos”.

Ao rematar os estudos básicos, na cabeza de Santi xa non había outra meta que non fora montar unha banda de rock, un soño co que non concordaban seus pais, que exercían toda a oposición posible e non querían oír falar do tema..."como podía ser que en unha familia tan formal houbera un rockeiro, que diría a xente". Así que, como non podía ser doutro xeito, os comezos do rapaz de Caldas no mundo da música serían “clandestinos” e, inevitablemente, chegarían os primeiros intentos de formar unha banda.

Corre o ano 1991 e xunto a dous amigos, Barry Hollet, un escocés que levaba residindo en Arteixo certo tempo, e Alberto García Ramos, o do Bar Unión, empezan a xuntarse no baixo do Bar Salgado para empezar a “ensaiar”, ensaios nos que Santi aporreaba a batería, Alberto intentaba tocar o baixo e, supostamente, Barry tocaba a guitarra e cantaba. Tiñan toda a ilusión do mundo, mais iso non era suficiente xa que os tres colegas só eran quen de tocar puntualmente algúns anaquiños de cancións e, por riba, non os sabían. Así irían pasando os meses ata que desistiron no intento… mais Santi xa “o probara” e quería máis!

Dous anos máis tarde, o 11 de marzo 1993, Santi coincidiría por primeira vez con Josafat Pardo Iglesias. Ese día a lendaria banda de Nova York "The Ramones" tocaba no Coliseum de A Coruña e, por supuesto, todas e todos os rockeiros acudirían á cita, entre eles Santi e Josafat, un mozo de Arteixo nado en 1977 que, dende moi cativo, mantiña contacto coa música a través de seu irmán maior Jesús. Santi e Josafat, que empezara a tocar a guitarra por aqueles días, coñeceríanse alí, no Coliseum, e non tardarían en ter proxectos comúns, aínda que antes disto os dous irían avanzando no eido musical por camiños separados, Santi formando distintos grupos polos que pasaría un montón de xente, e Josafat crearía, xunto a seu irmán Jesús, Alberto García (o baixista da primeira banda de Santi) e outros amigos, o grupo M.O.K.

E así, pouco a pouco, os dous rapaces iríanse formando e aprendendo como podían, todo de oído e por instinto, sen ningún tipo de formación, fixándose en discos, vídeos e, por suposto, nos concertos aos que acudían constantemente, tendo naquela altura varios referentes cercanos: o grupo "Troleblues", do que formaban parte dous músicos de Arteixo, "Os Diplomáticos de Monte-Alto", "Mac n Rones", "Doctor Snob"… Ensaio tras ensaio, foron avanzando mais, iso si, sen chegar a debutar en directo ata que, por fin, en 1994 Santi e Josafat deciden unir forzas e formar unha banda xuntos, nacendo así "Cuidado Arriba". Nun principio, Josafat compartiría actividade con M.O.K. ata que, finalmente, este grupo desaparece e se adica única e exclusivamente a "Cuidado Arriba".

 

Primeira formación de "Cuidado Arriba" (1994-1996). De esquerda a dereita: César Díaz (voz), Josafat Pardo (guitarra), Rubén Marcote (baixo), Santiago Martínez (batería) e David Gayoso (guitarra)

Na primeira formación desta banda figuraban Santi, Josafat, o guitarrista da Coruña David Gayoso, Ruben Marcote e César Díaz, mozo de Pastoriza que andando no tempo convertiríase nun gran artista cos deseños gráficos da súa autoría, entre eles os das obras teatrais “Porlier en Pastoriza” e “Rodríguez, o loro de Picadillo”. Sería no baixo do negocio do pai de César, "Talleres Europa", onde comezan a ensaiar os "Cuidado Arriba", un nome que proviña precisamente deste local que tiña o teito tan baixo que instrumentos e cabezas batían nel cada dous por tres, feito polo que alguén sempre exclamaba:

- Cuidado arriba!

Desde o primeiro momento teñen claro que queren facer temas propios, e a isto se adican durante un tempo nos ensaios nos que, de cando en vez, tamén tocaban algunha versión polo medio. Ao fin, o 13 de maio de 1995 "Cuidado Arriba" debuta en concerto e, durante ese ano, darían sete concertos máis por parroquias de Arteixo, actuando ademais nun local da Coruña e no Pub d'anton da Laracha, auténtico referente da época.

Posteriormente, no verán de 1996, produciríase a primeira baixa no grupo: Rubén Marcote, que sería sustituido por Iván Rodríguez Espinosa. A continuación, meses de ensaio para chegar ao 20 de decembro dese ano 1996, data na que Iván dá o primeiro concerto co grupo, un concerto que sería o derradeiro para a formación xa que se desintegraría días despois. Santi e Josafat quédanse de novo sen grupo, mais con gañas de seguir e cun novo cómplice: Iván Rodríguez, un rapaz nado en 1979 e que naquela altura era coñecido porque seus pais rexentaban "Fotos Rodri", o popular negocio fotográfico de Arteixo.

Así, pois, xa temos o núcleo de "7 Puertas", mais aínda faltaría bastante para chegar ata aí. En 1997 Santi, Josafat e Ivan están dispostos a resucitar "Cuidado Arriba" como sexa. Necesitaban seguir tocando! E consígueno xunto a Víctor Iglesias, referente xa naquela altura da música na bisbarra que actualmente dirixe a Escola Municipal de Música de Arteixo, e unha descoñecida Betty Queiro (hoxe popular pola súa academia de inglés), á que enredan para que cante con eles. Non tardarían en compoñer temas e en facer ensaios, que realizan nas casas de Barbada que estaban na actual rúa peonil e así, con esta formación, conseguirían dar outros seis concertos ao longo dos anos 98 e 99 antes de que, de novo, desaparecese o grupo. 

Segunda formación de "Cuidado Arriba" (1997-1999) De esquerda a dereita: Víctor Iglesias (teclado), Santiago Martínez (batería), Betty Queiro (voz), Josafat Pardo (guitarra) e Iván Rodríguez (baixo)

Naquela ocasión, o cansazo e a frustración afectarían considerablemente nas vidas dos músicos arteixáns, quenes pasarían uns anos sen apenas tocar nin ensaiar, facéndoo só esporádicamente cando Santi, Josa e Iván sentían nostalxia e se xuntaban para tocar uns intres.

E así chegamos ao ano 2002 onde, un día das festas do Apóstolo de Arteixo, Santi mantén unha conversa con Hugo Pardo, o irmán pequeno de Josafat, na que este lle conta que está aprendendo a tocar a guitarra mais, ao non ter con quen tocar, pensaba en deixalo. Santi ofrécelle a posibilidade de ensaiar de cando en vez e, ao pouco, chamarían a Iván Rodríguez para que os acompañe. Posteriormente tamén avisarían a Josafat, que se une a eles e empezarían a compoñer de novo. Só lles faltaba a voz, voz que consiguen a través dun anuncio que poñen en "Musical 47" de A Coruña ao que responde Antonio Martínez López, que se convertiría, deste xeito, no cantante do grupo.

Antonio, ferrolán de nacemento e con familia natural de Cedeira, despois de estudar en Santiago trasladaríase á cidade da Coruña por motivos laborais, un Antonio que anos antes recibira formación de piano e que, ao encontrar aquel anuncio que reclamaba cantante non o pensou dúas veces e decide embarcarse neste proxecto musical que nacía ao pouco como a primeira formación de "7 Puertas", nome que viña dado por aquel bar de tapas que había na Coruña situado fronte ao mítico “La Bombilla”, un “7 Puertas” no que Santi pasara moitas horas soñando con montar un grupo mentres lataba da Academia San Andrés.

Primeira formación "7 Puertas" ( 2002-2006). De esquerda a dereita: Iván Rodríguez (baixo), Josafat Pardo (guitarra), Santiago Martínez (batería), Antonio Martínez (voz) e Hugo Pardo (guitarra)

A banda prepararía de contado os seus primeiros temas e, o 26 de decembro de 2003, debutan en directo na Laracha. Ao ano seguinte, 2004, seguen aumentando o seu repertorio e dan outro par de concertos, e xa no 2005 gravan a súa primeira maqueta, que lles servirá de soporte para a súa primeira xira de concertos por boa parte da xeografía galega. Naquela altura, o recibimento da banda en cada unha das súas actuacións era tremendo, feito que lles anima a continuar compoñendo e a preparar cancións coa intención de cumprir o soño de gravar o seu primeiro disco.

Aquel soño faríase realidade a finais de 2006, que foi cando comezan a gravación da súa estrea discográfica mais, cando tiñan prácticamente gravado o disco, Antonio Martínez decide abandonar o grupo por motivos laborais e persoais. “7 Puertas” quedaba, deste xeito tan surrealista, cun disco a medio gravar e sen cantante. Mais o destino quixo que se cruzara con eles Sergio Ramos, un veciño de Chamín vello coñecido de Santi, que non tardaría en incorporarse aos ensaios para facerse cargo das voces do disco.

Finalmente, o traballo vería a luz o 27 de xuño do 2007 baixo o título “Hasta el final”, feito que se convertiría nun verdadeiro acontecemento no municipio, xa que era a primeira vez que un grupo formado por integrantes nados en Arteixo gravaban un disco. Os rapaces de “7 Puertas”, rememorando os tempos dos “Tarantos”, aquela banda dos 70 que editara algún disco e na que tamén había algún veciño arteixán, non facían máis que recibir os parabéns de veciños e veciñas na rúa, no super, no videoclub… bos momentos que, segundo nos contou recentemente Santi, Santiago Martínez, lembran con moitísimo cariño e os fixo sentir moi, moi especiais.

Despois de que o disco vira a luz, os “7 Puertas" arrancan unha nova xira de concertos por toda Galicia para presentalo, xira na que empezan a conseguir os seus primeiros cheos en salas de A Coruña, Culleredo, A Laracha… e, ademais, visitan Ferrol, Lugo, Melide, Monforte… cidades e vilas nas que o grupo arteixán sería quen de facerse un oco na escena musical galega. O 2008 adícano a compoñer temas para intentar gravar un novo disco no 2009, ano no que Sergio Ramos vese na obriga de abandonar o grupo momentáneamente por motivos laborais. Como para ese 2009 os “7 Puertas” tiñan un feixe de concertos pendentes, deciden pedirlle axuda de novo a Betty Queiro para sacar esos compromisos adiante.

Unha vez terminados, os artistas arteixáns continuarían compoñendo e arranxando cancións ata que Sergio Ramos retorna, facéndoo de novo a tempo de entrar ao estudio para rexistrar o seu segundo disco. O 12 de febreiro de 2010 sae "Una entre un millón" e, dende o primeiro momento transpórtaos a un novo nivel de popularidade que acadarían coa axuda dos seus singles "Equilibrio", tema e videoclip no que colabora con “7 Puertas" o cantante de “Heredeiros da Crus” Javi Maneiro, e "Llamame", canción na que contan coa colaboración no videoclip de Marta López, que entraría como concursante de Gran Hermano naquela altura e que dispararía as visitas do devandito videoclip.

Segunda formación "7 Puertas" (2006-2011). De esquerda a dereita: Hugo Pardo (guitarra), Iván Rodríguez (baixo), Sergio Ramos (voz), Santiago Martínez (batería) e Josafat Pardo (guitarra)

Posteriormente, farían unha nova xira durante os anos 2010 e 2011 por toda a xeografía galega, unha xira na que tamén saen por primeira vez da súa terra dando concertos en Castela e León, Asturias e Madrid. Ademais, os arteixáns tocarían con algúns dos seus ídolos como Shuarma, cantante de "Elefantes", ou Santi Campillo, guitarrista de “MClan”.

As críticas das súas cancións e dos seus concertos non podían ser mellores. As vendas dos discos así o respaldaban mais, no mellor momento do grupo, Sergio Ramos ten que abandonar “7 Puertas” definitivamente. O pau sería moi grande... todo o traballo... toda a ilusión… de súpeto, todo se truncaba. Case que por inercia chega 2012 e, con el, o décimo aniversario do grupo.

Nun intento de mantelo vivo e de gañar tempo para ver se Sergio Ramos retornaba de novo, deciden organizar un evento para celebrar o seu décimo aniversario. Por aqueles días, gravan un disco de versións, de grupos que os influenciaran ao longo da súa carreira, acompañados de cantantes de distintas bandas galegas coas que tiñan amistade e que suplen a falla de Sergio Ramos. Naquela altura, os “7 Puertas” tamén organizarían un concerto no Auditorio de Arteixo no que os cantantes que gravaron o disco acompañan ao grupo arteixán.

Os meses seguintes irían transcorrendo mentres compoñían novas cancións e agardando a que pasara algo… e tanto que pasaría, xa que Hugo Pardo abandonaría tamén o grupo. Unha vez máis Santi, Josafat e Iván volvían a quedarse sós. Ese sería o momento máis baixo na carreira do grupo, un momento no que realmente están a piques de poñerlle punto e final á historia de “7 Puertas”.

Mais, como non podía ser doutro xeito, sacan de novo forzas de fraqueza e retorna ao grupo Antonio Martínez, o seu primeiro cantante, desta volta para facerse cargo de piano e teclados, a súa posición natural, e tamén fichan a Raquel Vinuela, a nova voz da banda arteixá, unha banda que tocaría bastante durante o 2014 e os primeiros meses do 2015 mais, finalmente, o proxecto non callaría.

Con todo, estaban de novo coas pilas cargadas e pouco despois, en maio do 2015, incorporaríase ao grupo para ocupar a voz principal Fernando Quiroga Luces, un cantante que procedía de bandas como "Caminos Cruzados" ou "Alba Rusa". Fernando, músico experimentado, encaixaría de contado na filosofía musical e persoal de “7 Puertas” e, tras medio ano de ensaios, debutan nun festival solidario na discoteca “Moon 57”, onde o recibimento sería fantástico. Meses máis tarde, tamén tocarían no 50 Aniversario da discoteca “Pazos” da Laracha xunto a “Os Revenidos”. Con aquelas actuacións, os “7 Puertas” recuperarían as gañas e a ilusión que lles faltaba e irían collendo ritmo e confianza grazas, en gran medida, ás novas incorporacións, que se adaptarían estupendamente ao engrenaxe e á idiosincrasia do grupo de Arteixo.

Última formación de "7 Puertas" (2018-) De esquerda a dereita: Josafat Pardo (guitarra), Antonio Martínez (teclado), Iván Rodríguez (baixo), Fernando Quiroga (voz), Santiago Martínez (batería) e Óscar Fernández (guitarra)

E así, ao pouco, deciden encerrarse para compoñer e crear un novo disco, un proceso no que son conscientes de que necesitan unha guitarra máis para defender as cancións na futura xira, incorporando a Óscar Fernández Crespo, un veterano da escena musical coruñesa, bo guitarrista e bo amigo co que xa compartiran aventuras e escenario ao longo dos últimos anos. O grupo convertíase, por primeira vez, nun sexteto e con esta formación gravan un novo disco que leva por título "Siete Puertas", título que para os arteixáns é un novo comezo, unha nova etapa e, sen dúbida, é o disco máis "7 Puertas" xa que son eles mesmos os que realizan todos os procesos: composicion, gravación, masterizacion… un disco que editarían o 14 de decembro de 2018 e que presentaban en directo o día 22 do mesmo mes. En febreiro do 2019 iniciaron unha nova xira. Non sabemos o que lles deparará o futuro… mais de seguro que seguirán adiante!

“OS REVENIDOS”, O ROCK RETRANCA DE ARTEIXO

O xerme de onde nacen “Os Revenidos” está en Xiradela, unha Asociación Xuvenil na que cadraron moitas rapazas e rapaces de Arteixo que podían dar saída ás súas inquedanzas artísticas aínda que, nun principio, o que maioritariamente facían era bailar, cantar e tocar a música tradicional galega.

Sería nos descansos dos ensaios de baile onde, dalgún xeito, os primeiros “Revenidos” empezarían a divagar e vacilar coa idea de facer un grupo collendo un tamboril, unha pandeireta ou batendo unhas baquetas nunha mesa para facer calquera canción á caída, como por exemplo “El ensayito”, tema co que versionaban o famoso “Chiringuito” de Georgie Dann… “ yo tengo un ensayito al lado de la iglesia; tengo que ir rapidito que me espera Teresa”. Teresa era a súa profesora, e calquera escusa era boa para botar unhas risas!

Imaxe que fai referencía a eses momentos no local de Xiradela onde calquera cousa servía para facer unha canción. Aparecen Manuel de Eva coas baquetas, Alberto Sexto compañeiro de baile) e Víctor Iglesias á flauta (Cortesía de Manuel de Eva)

Todo grupo que se prece ten que ter un nome, así que, como non podía ser doutro xeito, aqueles rapaces de Arteixo que nos primeiros anos noventa tiñan en mente formar unha banda, comezaron a tirar dos alcumes das súas familias. Cando escoitaron o do avó de Guillermo León, un compañeiro de baile, chamoulles a atención poderosamente. O alcume do avó de Guillermo era “O Revenido”, nome que xa lles gustou nada máis escoitalo. Nun principio tamén xuntarían o alcume da avoa paterna de Manuel de Eva, que era Obdulia “da Caseta”, así que nos descansos dos ensaios con Xiradela, ou nas viaxes coa Asociación Xuvenil, cando saían a actuar polo mundo adiante, de xeito moi especial na viaxe realizada en 1993 á vila portuguesa de Sintra, ás veces botaban unhas pezas como “Os Revenidos da Caseta”. E así, como quen non quere a cousa, despois de aquela viaxe a Sintra, empezarían a quedar xa para ensaiar un poco máis en serio, tan en serio que deciden retirar aquilo “da caseta” e pasarían a ser, dende aquel momento, “Os Revenidos”.

A primeira formación dos primeiros ensaios estaba composta por Víctor Iglesias, no piano, Carlos Lareo, Carlos Fuentes e Ruben Martín con guitarras acústicas e Manuel de Eva cantando. Quedaban para ensaiar na casa de Carlos Lareo, nunha antiga tenda de ultramarinos que tiña a súa familia no baixo da vivenda. Máis tarde trasladaríanse ao hórreo da mesma casa.

Naquela altura, algún dos músicos propoñía uns acordes e Manuel de Eva encargábase das melodías e das letras. O primeiro repertorio do grupo sería de temas propios, como por exemplo “Ábreme la puerta”, “Porqué no me dices la verdad”, “ El virus de la soledad”, “Todo es nada”…

Xa no ano 1994 deciden dar un paso adiante: facía falla alguén que tocara o baixo na formación así que Rubén Martín, “O Duque de Preguín”, asume ese rol e merca un baixo pasando, dende aquel entón, a ser o baixista da banda. Facía falla un batería tamén, así que Manuel de Eva empeza a dar algunha clase con Manolo Maceiras, gran baterista arteixán, e ao pouco merca unha Pearl de cor branca de segunda man, que vendía Tom o baterista dos míticos “Troleblues”, un grupazo de Laxe que tiña algún membro de Arteixo, entre eles o propio Manolo Maceiras, o profesor de batería de Manuel de Eva, e tamén a Anxo Souto na guitarra, un Anxo que, as voltas que da a vida, formaría parte dos “Revenidos” vintecinco anos máis tarde!

Imaxe de un dos primeiros concertos do grupo, o da Noite Meiga de Xiradela do ano 1993. De esquerda a dereita Carlos FuIentes, Rubén Martín, Carlos Lareo, Manuel de Eva e Víctor Iglesias (Cortesía de Manuel de Eva)

Á guitarra quedaría Carlos Lareo, pois Carlos Fuentes deixaría o grupo. Víctor Iglesias, andando no tempo director da Escola Municipal de Música de Arteixo, seguía no piano e incorporarían a Roberto Darío na voz. Con esta formación, “Os Revenidos” tocarían en algunha que outra festa de aniversario e, tamén, na Noite Meiga dos anos 1994 e 1995 que organizaba a A. X. Xiradela. Aquí acabaríase temporalmente a primeira etapa do grupo xa que, por distintos motivos e ocupacións, o proxecto dos “Revenidos” estaría parado durante nove anos!

Facemos viaxe na máquina do tempo e chegamos ao ano 2004, que foi cando Rubén Martín empezou a fantasear coa idea de voltar, mais iso si, só para dar un único concerto por aquilo de que era unha verdadeira pena ter tocado tan pouco no pasado. Rubén pensaba que aquelas cancións e aquel proxecto non podían quedar no esquecemento e, ao pouco, fala co resto da banda. A todos lles parece boa idea xuntarse de novo, excepto a Roberto Darío que non podía comprometerse. Naquela hora precisaban un cantante mais, cousas do destino, seríalles máis doado atopar un novo batería xa que Víctor Iglesias coñecía a un rapaz de Loureda, Esteban Castro, que se convertiría no novo batería de “Os Revenidos” ao mesmo tempo que Manuel de Eva pasaba a ser a voz do grupo.

Así pois, “Os Revenidos” deciden xuntarse para facer un único concerto nun bar de Arteixo que se brinda a acollelos, “El Pasatiempo” ou “o bar de Chupi” como tamén é coñecido. Ao preparar os seus temas, son conscientes que non teñen repertorio suficiente para ofrecer un concerto en condicions e, con esa facilidade que os caracterizou dende un principio para facer versións en clave de humor, probaron cousas nos ensaios que deciden engadilas ofrecendo un espéctaculo de dúas partes : unha primeira máis seria tocando os seus temas propios e, despois de un descanso e de un cambio de vestiario, dar paso á carallada, por exemplo con versións de “Angelitos negros” de catro maneiras distintas ( pop, rock, dance…) e ata un tema en inglés por si tiñan carreira internacional,“ Fucking in the beach”.

O do concerto único no bar de Chupi quedaría nunha simple anécdota xa que “Os Revenidos” non pararían de tocar dende aquel día. Para o recordo queda un dos seus primeiros concertos ao “aire libre”, aquela vez na que compartiran palco nas festas de Loureda con... nada máis e nada menos... Manolo e Manola, o popular Dúo Omega!

O grupo, que seguiría facendo ese tipo de concertos durante algún tempo, daríase de conta de que co que realmente disfrutaba o público, e o que máis lle sorprendía á xente, era cando daban paso ao esperpento humorístico que capitaneaba o seu cantante Manuel de Eva, un artista que non tardaría en se converter no “showman” con maiúsculas que é na actualidade. E así, nas actuacións, iría collendo protagonismo o facer versións de grandes exitos de todos os tempos en clave de humor, versións que se convertirían na súa proposta principal, que é polo que se coñece a banda arteixá a día de hoxe.

Concerto no pub Dantón da Laracha no ano 2010. De esquerda a dereita Germán Cachafeiro, Roberto Vilela, Manuel de Eva, Javier Najera, Diego Moreira e Rubén Martín (Cortesía de Manuel de Eva)

Como en calquera formación, “Os Revenidos” tamén terían moitos trocos ao longo da súa traxectoria. No ano 2005, Víctor Iglesias decide deixar a banda para emprender outros proxectos, o mesmo que Carlos Lareo e Esteban Castro, que abandonarían o grupo por motivos laborais. Dende Suevos chegaría Roberto Vilela, que sería o sustituto de Víctor nos teclados ata o 2012, ano no que deixaría de ser o pianista da formación por mor dun accidente de trafico no que rompeu unha man, feito que lle impediría seguir tocando durante algún tempo. O sustituto de Roberto sería o que, dende aquela, é o pianista da grupo: Román Suárez, teclista de “Fracasados de Antemano”, banda coa que “Os Revenidos” compartiron durante anos o local de ensaio que lles cedeu desinteresadamente a A. X. Xiradela, unha vez máis fundamental na historia do grupo arteixán.

A batería foi cousa de Esteban Castro dende o 2004 ata o 2010, que foi cando o sustituiu Javier Nájera, que estaría no grupo ata o 2014. Tras dous anos de ausencia, e despois de algunha ida e volta por causas laborais, Nájera voltaría ao grupo no 2016 e, dende aquela, é o actual batería de “Os Revenidos”. Darío Antón, Diego García e Llisus Pardo tamén foron baterías da banda en algunha ocasión.

O instrumento no que máis “Revenidos” houbo foi na guitarra, xa que despois da marcha de Carlos Lareo foron moitos os guitarristas que pasarían polo grupo. Julio Martín, irmán de Rubén, estaría dende 2006 ata 2009; Diego Moreira, de Vilarrodís, dende o 2010 ata o 2013. Diego é actualmente o guitarrista da “París de Noia”, tiña bo curriculum, claro! O guitarrista da Coruña Germán Cachafeiro tamén tocaría na formación dende o ano 2010 ata o 2013, o mesmo que o músico de Ares Bernardo Pita, que estaría na banda como guitarrista dende o 2012 ata o 2017. Diego García, batería de Barrañán do que falamos anteriormente, sería tamén guitarrista do grupo en varias actuacións. Outros guitarristas que pasaron pola formación foron Miguel Seoane, que estivo no 2017, e Miguel Santalices, que foi “Revenido” durante o 2018.

Ademais, guitarristas que salvaron o barco en algunha ocasión puntual, facendo sustitucións de última hora para poder facer os “bolos” contratados, tamén foron Alberto Insua, o fillo de Pepe do Muiñeiro, ou Emilio Suárez, irmán de Román, o teclista do grupo.

Concerto en Carballo na cervecería Beos no ano 2015. De esquerda a dereita Llisus Pardo, Román Suárez, Bernardo Pita, Manuel de Eva, Rubén Martín e Diego García (Cortesía de Manuel de Eva)

“Os Revenidos” non teñen discos editados mais, o que si teñen, é o que eles chaman “discos imaxinarios”, que son iso que o seu propio nome indica e que lles serviu como presentacións de cancións novas que, de cando en vez, estrean nos seus concertos. Algúns destos temas abofé que xa son ben coñecidos, casos de “Beige es Beige”,“Ghomita la comida”,“ Miña nai sempre me da patacas con bisté” ou “Quero ser Songuoku e parezo Krilín”.

Todos os textos das cancións do grupo son da autoría do seu cantante Manuel de Eva, agás un que lles regalou Xabier Maceiras, “Muchiña”, versionando o popular “Assumpta” de Siniestro Total. Na actualidade a formación de “Os Revenidos” está composta por Rubén Martín no baixo, Román Suárez nos teclados, Anxo Souto na guitarra, Javier Najera na batería e Manuel de Eva na voz… uns artistas que percorren a xeografía galega, e calquera sitio de onde os chamen, porque seguen a pensar que calquera escusa e boa para botar unha risas!

Imaxe de un dos moitos concertos que “Os Revenidos” realizaron na feira 1900 (Cortesía de Manuel de Eva)

FRANSY GONZÁLEZ, PANDEIRETA E VOZ TRADICIONAL GALEGA

Fransy González naceu en Grenoble (Francia) no ano 1972. Filla de emigrantes galegos, seus pais deciden regresar a Galicia cando a súa cativa tiña dous anos de vida.

Con tan só sete anos, a futura artista arteixá empezaría a interesarse polo mundo da música e o baile tradicional galego, inquietude que a levou a formar parte como socio fundador da “A. X. Xiradela”, creada en Arteixo en 1982.

É en Xiradela onde aprende todos os seus coñecementos da música tradicional oral e da danza tradicional. Froito deste traballo, nace o grupo de pandereteiras “Xiradela” de Arteixo (1986-2002), do que Fransy é integrante fundador e directora do grupo durante dezaseis anos.

A finalidade fundamental do grupo é a tarefa de investigación folclórica, recollendo por toda a xeografía galega música e cantos tradicionais, para recuperalos e reconstruilos da forma máis fiel posible ao mesmo tempo que difundilos e conservalos.

A tarefa investigadora do grupo esténdese por toda Galicia, mais nun principio centrouse no municipio de Arteixo e na bisbarra, rastrexando tamén toda a comarca de Bergantiños.

Fransy González

O espíritu inquieto da nosa protagonista levaríaa a dirixir o grupo de danzas da “A. X. Xiradela” (1992-1998), (2001-2006) e a transmitir todo o seu coñecemento da tradición oral a través da ensinanza en asociacións e escolas municipais, tales como a “A. X. Xiradela” de Arteixo (1988- ata a actualidade); “Escola Municipal de Artes Escénicas” de Malpica de Bergantiños (1991-2000); ou a “Sociedade Cultural Recreativa O Castro” de Miño (2001- ata a actualidade).

Fransy González conta con recoñecementos importantes como o 1º Premio de pandereteiras no concurso de música tradicional organizado pola A. C. Xacarandaina (A Coruña) no ano 1991, ou o 1º Premio no concurso de pandereteiras O Pedrón (Padrón) no ano 1992. No ano 1996 é nomeada, xunto coas pandereteiras de Xiradela, arteixás do ano. Así mesmo, obtén o recoñecemento do traballo feito a través dos numerosos premios concedidos ao seu alumnado nos concursos de música tradicional por toda Galicia.

Fransy participou, xunto ao grupo de danzas e pandereteiras, en numerosos festivais tales como o ”XXV Festival Intercéltico de Lorient” (Francia) no ano 1995; “VI Cantigas do Maio” no Seixal (Lisboa); festivais varios con Kepa Junquera no País Vasco (Artea, Balmaseda…) no ano 1996, ”Mujeres del Mundo” (Santander) no ano 1997; “Actual 97” (Logroño); “Celtic Connections Glasgow” (Escocia) xunto cos “The Chieftains” no ano 1997; ”Expo Lisboa” (Portugal) no ano 1998; “La Tentation Bruselas” (Bélxica) no ano 1998; “Via Reggia 99” (Alemania); “Festival Castañeda” (Cantabria) no ano 1999; “Voix du monde Genets” (Francia) no ano 2001 e 2002, etc…

A nosa protagonista colabora, ademais, en discos e actuacións de artistas como Carlos Núñez, Dulce Pontes ou Erik Marchand, participando na gravación dos discos “A Irmandade das Estrelas” (Carlos Núñez) 1995; “Caminhos” (Dulce Pontes) 1996; “Ruta Folk Terra Galega” 1998 xunto cos grupos “Atalora”e “Liorna”; “Os amores Libres” (Carlos Núñez) 1999; “Pandereteiras” 1998 baixo a producción de Mercedes Peón; ou “Kan”(Erik Marchand) 2000. No ano 2002 grava o primeiro e único traballo discográfico co grupo de pandereteiras “Xiradela” baixo a dirección e producción de Xabier Díaz.

A partir do ano 2000 a artista arteixá decide participar en proxectos musicais diversos, a nivel persoal:

- Gravación do disco “Kan” (Erik Marchand) colaborando con distintos músicos do mundo como Bassey Koné (Mali), Le Tenore de Santu Predu (Cerdeña) ou L´ensemble de Mallakastër (Albania) e, actuando por Francia en diversos festivais: “Festival Musique Brest”; ”Festivoce” en Pigna (Córcega); “L´heure bleaue” en St. Martin d’Heres; ”Café de la danse” en París”; “Mantes-La Jolie”, “Saint-Brieuc”, ”Poitiers”, “Grenoble”, ”Estrasburgo”…

- No ano 2012 imparte master class no centre français du patrimoine cultural inmaterial, maison des cultures du monde, á Vitré (Bretaña Francesa).

- En setembro de 2013 viaxa a Muravera (Cerdeña) para participar no festival world music Muravera, actuando tanto de solista como colaborando con Andrea Pisu (launedas).

- No ano 2015 imparte master class no centre breton d´art populaire (Brest) e realiza un obradoiro para nenos na Skol Fanch Gwillhou-Douarnenez.

Fransy González

- Actúa no festival Noborder 2015 (Brest) xunto coa cantante bretona Elsa Corre e participa co grupo de música bretona e de influencia celta, ”Pevarlamm”.

- Participa no coloquio “La transmission et l´enseignement des musiques de tradition orale” organizado por Drom en “le Quartz”-Brest en decembro de 2015.

- Actúa como solista no festival voix du monde “Arrée Voce” á l´abbaye du Relec en Plounéour-Ménez (Francia) en xullo de 2017, colaborando tamén no mesmo co “Duo du Bas” de Douarnenez.

- En novembro de 2017 , na catedral de Santiago de Compostela, actúa con Carlos Núñez e a orquestra do Pórtico da Gloria, Dulce Pontes, Jordi Savall e Hesperion XXI… entre outros, pola conmemoración do 30 aniversario da declaración do Camiño de Santiago como primeiro itinerario cultural europeo.

- Actúa, en varias ocasións, co grupo “Lilaina” para o grupo de teatro “Os Náufragos” na súa obra ”Castrapo”, dirixida por Gustavo del Río e interpretada por Denís Gómez, Victoria Teijeiro e Gustavo del Río no 2018.

- Actúa coa Banda de Música Santiago de Arteixo e artistas locais (Silvia Penide, Manuel de Eva e Dúo Camándula), na XIX feira histórica de Arteixo en outubro de 2018.

- Participa e actúa coa A.X.Xiradela no I Encontro galego da cultura popular na Cidade da cultura ( Santiago de Compostela) en xuño de 2018.

- Realiza obradoiros por distintas zonas de Galicia como: III encontro de pandeireta internacional en Pontevedra, Romaría de Santa Margarida (A Coruña), Xornadas de percusión tradicional organizadas pola Asociación de gaiteir@s galeg@s en Narón…

-Imparte baile,pandeireta e canto tradicional galego no “Stage international musiques populaires de Galice et dÁsturies” organizado por Drom Kreiz Breiz Academi do 25 ó 27 de marzo de 2019 en Santa Eulalia de Oscos (Asturias).

No seu periplo como pedagoga da música tradicional galega, Fransy González dirixe na actualidade a escola de pandereteiras da A.X. Xiradela de Arteixo, nas que destaca o grupo “Algarada” (grupo que actuou na gala dos premios Opinión da música de raíz 2017, Feira histórica 1900 Arteixo 2017 -xunto co monologuista Manuel de Eva-). Fransy dirixe tamén a escola de baile tradicional e pandereteiras da A. C. O Castro de Miño e, dentro desta escola, ao grupo “Lilaina” (colaboradoras en proxectos con Carlos Núñez, Orquesta Jazz Galicia, Kepa Junquera, Xosé Lois Romero...).



O POLIFACÉTICO ARTISTA ARTEIXÁN MANUEL DE EVA

Manuel de Eva (Arteixo, 1973) descubre o mundo do baile tradicional vendo, cando tiña 11 anos, unha actuación do grupo de danzas da A.X. Xiradela no balneario de Arteixo. Ao ver bailar a aquelas rapazas e rapaces, deuse conta de que el tamén quería facer iso, quería bailar!

Xiradela permitiríalle, por aqueles anos, dar renda solta a todas as inquedanzas artísticas presentes na vida do futuro artista, ben recitando o verso nunha igrexa ateigada de xente pola Festa das Flores, ou ben facendo teatro en actividades escolares.

Ademais de bailador co grupo de danzas, co que fixo innumerables actuacións tanto a nivel nacional como internacional, Manuel de Eva tamén tivo ocasión de facer teatro formando parte do grupo teatral de Xiradela durante algúns anos, acadando algún recoñecemento tanto individual como colectivo.

Manuel de Eva

Andando no tempo o seu vínculo coa popular asociación arteixá faríase máis forte e, aos 18 anos, pasaría a formar parte da xunta directiva, na que permanece ata os 32 levando distintas vogalías antes de converterse en presidente, cargo que ocuparía varios anos.

Alí, en Xiradela, a raíz da convivencia coas compañeiras e compañeiros, ten a oportunidade de sumar outra actividade que lle apaixona, a música. No ano 1993 funda, xunto con outros amigos, o grupo Os Revenidos do que é vocalista e letrista. Así mesmo, Manuel de Eva fai colaboracións como letrista con outros artistas como Xabier Díaz, con quen participaría no seu primeiro traballo en solitario “Músicas de Salitre”, editado no 2004, ou con Bellón e Maceiras no seu disco “Unión das Terras” do 2006. Ten feito tamén algunha colaboración como guionista para o programa Tourilandia da TVG.

A faceta como monóloguista do artista arteixán xurdiría un pouco de xeito casual, logo de ser convidado amigablemente a participar nun concurso que organizara o Pub D´antón da Laracha no ano 2004. Nun principio, o devandito local non contaba con moitos participantes e, sen experiencia previa, Manuel acabaría animándose a concursar xunto con outra xente que non tardarían en consagrarse como grandes actrices, actores e cómicos deste país, casos de Isabel Naveira, Gari, Oswaldo Digón, Roberto Vilar ou, entre outros, Rober Bodegas. Manuel de Eva gañaría aquel concurso. Posteriormente obtería un segundo e un terceiro premio noutros monólogos celebrados na Coruña, monólogos nos que tamén concursaban “Os dous de sempre” X. A. Touriñán e Marcos Pereiro como As cantareiras de Berdillo. Manuel estaría dous anos actuando nos circuitos de comedia afeccionada do país, ata que se viu na obriga de deixalo por motivos laborais e persoais. Retornaría unha década máis tarde para comezar a "facer bares" contando as súas historias.

Manuel de Eva

Destacar tamén a súa faceta como actor de teatro a partir do ano 2009, que foi cando comeza a formar parte da Asociación Teatral Paso de Valverde de Arteixo coa que, despois de formarse durante varios anos como actor da man de Paulo Serantes e Xavier Ramilo, acabaría formando parte do grupo de teatro da devandita Asociación e participando na creación de “Sánatos”, unha peza teatral coa que percorrerían boa parte da xeografía galega polos distintos circuitos de teatro amador. Con “Sánatos”, Paso de Valverde acadaría o premio “Mellor espectáculo adultos 2016” no certame organizado por Hipócrita Teatro.

Recentemente fixo dúas cancións da súa autoría: “Na ría de namorar” e “Xan dos ollos claros”, cancións que estreou coa Banda de Música Santiago de Arteixo como solista.

Manuel de Eva é o director coreográfico do proxecto teatral "Rodríguez, o loro de Picadillo", proxecto no que colabora coa compañía Melandrainas.


 

BIEITO ROMERO, DE ARMENTÓN PARA O MUNDO

Armentón foi, aló polos primeiros anos do século XX, un dos centros neurálxicos da cultura galega grazas ás frecuentes visitas ao Pazo de Anzobre de persoeiros da talla do dramaturgo Manuel Linares Rivas, os escritores Wenceslao Fernández e Emilia Pardo Bazán ou, os pintores Germán Taibo e Manuel Abelenda, prezados amigos e amigas de Manuel Puga, Picadillo, o señor do devandito Pazo.

Cousas do destino, cen anos despois de aquelas visitas, as circunstancias da vida levarían a que Bieito Romero, un dos máximos expoñentes do eido cultural galego actual, e a súa parella Marisa Diéguez elixiran esta parroquia arteixá como o seu lugar de residencia, lugar no que medrarían, a poucos metros do Pazo de Anzobre, os seus tres fillos Alba, Bieito e Mariña escoitando as historias do Armentón de antano e de hogano coa música de fondo composta polo seu proxenitor. 

Imaxe de Bieito Romero en Armentón (César Quian, La Voz de Galicia)

Nado na Coruña o 3 de outubro de 1964, o noso protagonista principiaría a afección pola música de moi novo, interesándose polas músicas tradicionais e de raíz de Galicia e dos países celtas. Con trece anos, nuns momentos nos que soñaba con viaxar polo mundo e nos que a súa vida transcorre entre a cidade herculina e a aldea de Niñodaguia, no concello de Xunqueira de Espadanedo (Ourense), o pequeno Bieito iniciase coa gaita galega a pesar da dificultade que, naquela hora, supoñía avanzar musicalmente para este tipo de música.

Pouco despois crearía, xunto con outros músicos coruñeses, bandas nas que desenvolvería a súa aprendizaxe, como Adro, Neboeiro ou Roi Xordo, grupos cos que fixo varias actuacións. Cunha formación musical máis madura, o músico de Armentón crearía en 1986 Luar na Lubre, grupo co que acadou o maior dos seus éxitos e co que

cumpriría o soño de viaxar polo mundo, xa que aquel cativo que pasaba os veráns na aldea ourensá de Niñodaguia lograría traspasar fronteiras coa súa formación coa que, ademais, andando no tempo conseguiría premios, vendas e recoñecemento como ningún grupo galego fixera antes. 

Luar na Lubre (https://www.facebook.com/Luar.Na.Lubre.Oficial/)

Amante das súas raíces e bo coñecedor dos costumes da vida rural galega, Bieito participa paralelamente a Luar na Lubre en distintas formacións folclóricas e etnográficas de recoñecido prestixio, como o grupo de música e bailes tradicionais Xacarandaina ou o Ballet Galego Rei de Viana, nos que desenvolveu un importante labor no eido musical.

Bieito Romero foi profesor de gaita durante moitos anos, chegando a formar a Banda de Gaitas Os Rexumeiros, na que participaban prestixiosos gaiteiros alumnos da súa escola, como Susana Seivane, Brais e Iago Maceiras, Luisa Sarmiento ou Xan Xove.

Compositor de máis de 200 temas, foi versionado por diferentes grupos e mesmo un dos seus temas, “O son do ar”, foi adaptado polo músico británico Mike Oldfield, sendo o tema que abre o seu CD Voyager, converténdose probablemente na canción de orixe galega máis versionada no mundo.

O gaiteiro arteixán tamén colaborou con diferentes grupos e de moi distintos estilos como Mägo de Oz, Ophiusa, Lucía Pérez, Cómplices, Pablo Bicho, Os Diplomáticos de Monte Alto, Ghandi, Briganthya ou Brandania.

Foi produtor de todos os traballos discográficos de Luar Na Lubre e traballou con artistas de diferentes estilos que teñen colaborado nos seus discos como Hevia, Ismael Serrano, Pablo Milanés, Lila Downs, Adriana Varela, Donal Lunny, Mairtin O´Connor, Nollaig Casey, Diana Navarro, Pat Kilbride, Miro Casabella, etc.

No ano 2010 e por encargo da produtora de cine Filmanova, compuxo e gravou a banda sonora da película Doentes, baseada na novela de Roberto Vidal Bolaño e dirixida por Gustavo Balza.

Bieito Romero (El Progreso)

Na biografía do noso protagonista hai que salientar, ademais, outras facetas fora do mundo da música, entre elas o seu espectacular traballo etnográfico “Xeometrías máxicas de Galicia”, un libro baseado nas formas xeométricas da arte popular galega, dende a época celta ata a actualidade que foi publicado no ano 2009 pola editorial "Ir Indo".

Bieito tamén tivo a súa vertente hostaleira, primeiro na Coruña co mítico bar A Cova Folk que, tras case catorce anos de existencia, pecharía en marzo de 2006, e posteriormente en Arteixo, coa taberna A Baiuca que abriu as súas portas no 2013 e que rexentaría, xunto a súa parella Marisa, ata o 2015. Tanto A Cova Folk como A Baiuca foron tabernas de grata convivencia e filosófico discurrir que cumpriron perfectamente a súa labor de oficiosas embaixadoras de galeguidade na Coruña e en Arteixo, deixando na memoria moitas noites de concertos, festas, boas charlas e mellor compañía!

Na actualidade o traballo de Bieito Romero céntrase en Luar na Lubre á vez que dirixe en Radio Voz o programa Un mundo de músicas, adicado ás músicas étnicas de todo o planeta.

 

  

CARMEN BLANCO, A CANTANTE DE FIGUEIROA QUE PARTICIPOU NO IV CONCURSO RADIOFÓNICO “DESFILE DE ESTRELLAS” CELEBRADO EN 1960

   A finais dos anos 50, cando a televisión aínda estaba en cueiros (TVE iniciou a súa actividade regular o 28 de outubro de 1956), as principais emisoras de radio metéronse de cheo no mundo do espéctaculo convocando concursos como “Salto a la fama”, “Buscando una estrella”, “Desfile de estrellas”... uns programas que se emitían dende os principais teatros das cidades e que darían pé ao nacemento dunha modalidade de espectáculo que ía arrasar na escena española da época: as variedades.

   As emisoras convocaban a toda persoa, ou grupo de persoas, que practicara de xeito afeccionado ou profesional calquera faceta artística e deste xeito, segundo nos contan Xulio Cuns e Xosé María Veiga no seu marabilloso libro “Orquestras populares das Mariñas”, os que pretenderan concursar nestes programas radiofónicos tiñan que asistir a unha demostración ou exame previo, na emisora diante dun xurado:

   “Os seleccionados, que eran moitísimos, actuarían nun espazo determinado, que se anunciaba a “bombo e platillo”, nunha sala da emisora, á que acudía xente invitada e un xurado ía eliminando aos que consideraba “menos bos”, xa que dicir “máis malos”, non resultaba elegante”. Unha vez feita a criba, os seleccionados irían a un teatro da localidade onde outro xurado dirimiría os premios entre os concursantes".

Carmen no "Desfile de Estrellas" de 1960

      Precisamente, nun destos concursos, na edición de 1960 de “Desfile de Estrellas”, participou a veciña de Figueiroa María del Carmen Blanco Ambroa, unha artista invidente que acadaría sona na bisbarra xa que sería quen de chegar á final deste popular concurso organizado por Radio Nacional de España na Coruña e a “Junta Campaña de Navidad” para os fins benéficos da mesma, e que contaba co patrocinio da marca “Gallina Blanca”. “Desfile de Estrellas” empezara a celebrarse en 1957 polo que esta era xa a IV edición.

    Cerrado o prazo de inscrición, había 500 participantes anotados nos diferentes grupos de Canción selecta, Canción lixeira, Humoristas, Tonadilla, Solistas varios, Conxuntos vocais, Canción popular, Conxuntos vocais rexionais, Canción hispanoamericana e Canto rexional, cifras que daban unha idea do enorme interese que “Desfile de Estrellas” suscitaba en toda a provincia.

   Presentado en cada eliminatoria por Marina de la Peña e Emilio Díaz, o concurso daba comezo o 14 de xaneiro e estaba previsto que houbera actuacións cada xoves durante tres meses no Teatro Rosalía de Castro da Coruña, onde os participantes estaban acompañados ao piano polo mestre Eduardo Diehl e de músicos como o guitarrista José Sanjuán, entre outros. Carmen, a cantante de Figueiroa, ía competir no grupo de Canción popular.

   Subir por primeira vez ao escenario do Rosalía e escoitar os ferventes aplausos do público, foi para ela un soño cumprido que se ía repitir a medida que foi superando as cribas das respectivas eliminatorias. Con 22 anos, aquela rapaciña cega, guapa e ben distinguida tiña o mundo aos seus pés!

    A nosa protagonista nacera en Figueiroa o 7 de outubro de 1937 con atrofia no nervio óptico. Era a primeira das dúas fillas e un varón que tiveron Juanito do Roxo e María de Bolón de Santaia, uns pais que naquela época de penurias chegaron a vender becerros para levar a súa meniña aos mellores oculistas da Coruña e, tamén, aos que se desprazaban ata a cidade herculina dende Barcelona. Mais desgraciadamente todos e cada un dos oftalmólogos coincidiran no seu diagnóstico:

   - Non hai nada que facer. A atrofia é inoperable!

   Con todo, Carmen sería unha nena feliz criándose cos seus, cos padriños e con outras xentes que, ao igual que seus pais, traballaban de labregos para a casa como Pilara de Chorrillo, que fora a persoa á que lle deran a nova de que a nena era cega e tivera que contarllo á familia á volta dunha vacina que poñían na Baiuca.

   A súa madriña María, dona da casa na que servían os seus proxenitores, protexeuna como a unha filla e dende ese acubillo consentíalle todo a Carmiña, a quen a diario lle peiteaba a súa longa melena e facía que as costureiras lle confeccionaran roupa preciosa para a época. Madriña e afillada tamén cantaban cancións da misa xa que na casa había altar e líase a biblia a diario.

    Alegre e bailarina coma poucas, encantáballe escoitar a radio e ir a todas as verbenas e foliadas que se facían na contorna, onde foi aprendendo a letra das cancións e das coplas da posguerra. Iso si, se non a deixaban ir choraba ata conseguir o permiso dos pais.

    Carmen, que cantaba coma os anxos, foise convertendo nunha mociña ao tempo que entusiasmaba coa súa voz aos veciños e as súas amistades. Clarisa, Malvina, Leonor, Maruja (todas da Chapa), Pepita de Xan, Concha e Marisa de Lendo, Carmen do Roxo, Pilara de Cosme, Manolo de Vilas, Eliseo e Dalmacio de Cambón, Amador de Bras, Gonzalo da Cacharula, Elsita e Manola de Lañas, Amelia de Xaquín e Rizo, todos da contorna, eran os amigos cos que empezou a voar fóra do niño familiar. Todas e todos eles ían con ela ao baile do Balneario e axudábanlle a pasar os carreiros e regatos de auga como o que había no lugar que moitos anos despois ocupou a chamada Casa da Pradera, onde hoxe está o edificio de Educación Infantil do CEIP Ponte dos Brozos. Neste lugar, aqueles mozos cambiaban os zocos polos zapatos para ir a bailar na pista do Balneario ou no Salón do Veigheiro de 9 a 12 ao son de orquestras como a Finisterre, a X ou Os Satélites mentres os homes da casa xogaban á baralla na taberna de Ana ou na taberna do Veigheiro. Anos máis tarde, a xuventude da época tamén iría ao salón de Pardo da Baiuca co mesmo horario.

   Carmen tiña en súa irmá Teresa un piar tan grande como a catedral de Santiago de Compostela, que lle cumpría os gustos todos e que se sacrificaba por levála á Coruña á escola da ONCE, ou a don Vicente, que era quen lle ensinaba a ler e a escribir en braille. Naquela altura, cando Carmen empezou a vender o cupón dos cegos na Coruña, Teresa, irmá abnegada e de labor impagable por toda a súa traxectoria de coidado para toda a familia enteira, acompañaba sempre a súa irmá maior e animouna a que se apuntara no programa radiofónico "Desfile de Estrellas". La Niña de la Puebla, invidente como ela, Marifé de Triana, Estrellita Castro e Antonio Molina eran os cantantes que máis lle gustaban á artista de Figueiroa, da que moita xente da bisbarra aínda se lembra hoxe do seu paso por “Desfile de Estrellas”.

   A nosa homenaxeada debuta neste popular concurso en xaneiro de 1960 e supera a primeira eliminatoria con grande éxito. Naqueles tempos nos que a televisión aínda non chegara a Galicia (faríao o día 1 de setembro de 1961, en Santiago de Compostela, cunha emisora Philips que transmitía no canal 4 da banda 1), as emisoras de radio tiñan audiencias espectaculares. Toda a provincia da Coruña estaba moi pendente do que acontecía en cada función do “Desfiles de Estrellas” que retransmitía Radio Nacional de España dende o Teatro Rosalía da Coruña. E como podedes imaxinar, as radios de Arteixo botaban fume para escoitar á súa veciña. Entre outros moitos, fans destacados de Carmen Blanco eran Tonio de Luís, Manolo de Vilas, Lolo de Generoso…

   A cantante de Figueiroa tamén supera con grande éxito os cuartos de final despois dunha brillante actuación da que se facía eco La Voz de Galicia:

   "(...) Anoche, con lleno absoluto, se celebró en el Rosalía la segunda de las funciones de estos cuartos de final. Hubo figuras que brillaron más que otras, y entre ellas cabe mencionar los nombres de María del Carmen Blanco, una cieguita de Arteijo que gustó extraordinariamente y fue muy aplaudida, al igual que José Fuentes, también ciego, de Carballo, así como Dosy Gómez, María del Carmen Díaz -la ferrolana Macamen-, Carmen Fiorelli, “Los Gladiadores” y Genaro Olano, quienes ya tienen consolidado gran prestigio en este concurso de Radio Nacional que patrocina “Gallina Blanca”(…) ” 

La Voz de Galicia, 8 de abril de 1960

   Sempre coa participación e asesoramento do mestre Eduardo Diehl, Carmen Blanco foi superando todas as cribas cantando temas como “En el cortijo de los pinares”, “Mi toro nevao” ou “Oye mi voz” antes de chantarse da final do grupo de Canción Popular no que participaba, final que ao igual que o resto de modalidades se celebrou o 7 de abril. Finalmente, o primeiro premio, de 3000 pesetas, sería para o cantante de Pontedeume Gonzalo García Cortizas; o segundo, de 1750 pesetas, para Olga Romero; o terceiro, de 1000 pesetas, para Fernando Casal; e o cuarto, de 500 pesetas, para a nosa protagonista. Como dato curioso, dicir que no grupo de Humoristas, o gañador do “Desfile de Estrellas” de 1960 fora Carlos “O Xestal”.

   Poucos días despois de celebrarse aquela final no Rosalía de Castro, Carmen recibía durante un baile celebrado no Salón Moderno da Baiuca, un diploma de Manolo de Eva, o propietario do salón, como recoñecemento ao seu mérito por quedar finalista no popular concurso.

Diploma que Manolo de Eva lle entregou a Carmen Blanco en recoñecemento do papel da moza arteixá no programa "Desfile de Estrellas" de 1960

   Algúns dos finalistas deste concurso terían certa sona na bisbarra, o que lles abriu as portas a participar en orquestras como foi o caso do “Albañil de Cambre”, nome co que se coñecía a José Manuel Mosquera e Toni Vía Amor “Lucho Gatica brigantino” ou Fernando Fernández de Vilouzás. Houbo outros que tiveron grandes éxitos neste concurso como Esther Martínez de Sada ou José Antonio Penedo Bouza de Miño, mais, segundo Xulio Cons e Xosé María Veiga, non se inclinaron a traballar nas orquestras.

   No caso de Carmen Blanco, segundo nos contou a súa filla Mari Luz, chegara a actuar nunha ocasión nas festas de Loureda: “vin a miña nai anunciada nun gran cartel que se gardou na casa durante anos, no que tamén aparecía como atracción unha carreira de burros".

   Certo tempo despois de concursar en "Desfile de Estrellas", a cantante de Figueiroa coñece nas frías escaleiras da herculina Praza de Lugo na que vendía os cupóns da ONCE a José Pereira Pérez, un mozo de Guitiriz estudado de Madrid con cataratas conxénitas que tiña outros dous irmáns varóns cegos coma el. Guapa, sempre elegante coas súas saias plisadas e sentada na cadeira para vender, José acudía a diario alí a compadecerse dela e empezou a decirlle que lle dera os cupóns porque llos vendía el. E así, despois duns cafés e de varias merendas nunha pastelería da cidade onde comían eses saborosos pasteis de merengue que non había en Arteixo, e sempre coa compañía inseparable de súa irmá Teresa, José e Carmen empezaron a súa fermosa historia de amor.

   Curiosamente Amador e Jesús, os irmáns cegos de José, tamén tiñan fortes vínculos coa música e ambos se ían converter en dous grandes pianistas e acordeonistas. Andando no tempo, Jesús sería director do coro da ONCE de Madrid e director e fundador do coro Reverdecer de Badaxoz, onde sempre incluía cantigas galegas no repertorio da agrupación. 

  José e Carmen non tardaron en casar. Faríano en Arteixo o día da Inmaculada de 1962 co crego don Benito oficiando a cerimonia que, coma sempre, despois de preguntar si a quería por esposa, díxolle ao noivo:

    -Di si, coño. Di si!

     Os padriños da voda foran súa irmá Teresa e o tamén veciño de Figueiroa Manolo de Vilas. Teresa, persoa imprescindible nas vidas da familia Pereira Blanco, e Manolo de Vilas, outro gran puntal para Carmen e os seus, habían de casar anos despois e serían pais do meu prezado amigo Juan Vila. A madriña do casamento fora a súa sobriña Mari Luz, daquela unha mociña de 14 anos. 

Os noivos, no centro da imaxe, e os padriños co crego don Benito  o día do seu casamento

   Despois de darse o "si quero", a parella aluga unha casiña onde estaba o antigo Correo, na actual Avenida de Fisterra, que foi o lugar onde en 1963 naceu a primeira filla do matrimonio. Pilara do Chorrillo fora a parteira e, como non podía ser doutro xeito, o médico don Manolo asistiu tamén no parto a Carmen, que lle quería poñer de nome á súa filla Esther, como Esther Martínez, compañeira dela no programa "Desfile de Estrellas" e posteriormente muller de "Moncho es mucho", alcalde de Sada durante moitos anos. Mais don Manolo, moi contundente, dixo:

   -Esta nena vai ser a miña afillada, e vaise chamar Mari Luz porque a nena ve!

     Dixérao con tanta firmeza que todos aceptaron. Mari Luz contoume que cando ía á consulta de don Manolo...  "dábame moita vergoña porque me colaba nada máis verme e dicíalle a todos os pacentes que eu era a súa afillada. Bicábame con ese bigote que aínda noto agora o picor… e eu veña a chorar. Realmente meus padriños son os irmáns de miña nai, Teresa e Manolo, os mellores padriños do mundo.”

   Anos despois, José e Carmen e a súa filla Mari Luz deixaron a casa de Enrique e Concepción do Correo e compráronlle un piso a Darío do Touciñeiro no número 35 da Avenida do Balneario, que foi o lugar onde viría ao mundo en 1978 María Elena, a segunda filla do matrimonio. Os Pereira Blanco residían no primeiro dereita. No segundo dereita vivían os Rodríguez Castro, unha familia de Lañas que tiña un fillo que se facía chamar Antón. Co paso dos anos, este mozo habíase converter no grande xornalista e escritor que é na actualidade. Falamos do prezado e admirado Antón Castro.

   Posteriormente José e Carmen comprarían un piso na Coruña, casualmente na rúa Buenavista, onde viviron coas súa fillas ata que estas abandonaron o niño familiar.

   No seu día a día, Carmen Blanco continuou alegrándolle a vida aos seus amigos e seres queridos co seu canto. Cantaba nas festas da familia e tamén en todas as vodas as que acudía como convidada. Sentada dende o seu sitio, no seu particular repertorio nunca faltaba "Oye mi voz", unha das cancións que interpretara no "Desfile de Estrellas" de 1960 coa que a xente se seguía emocionando ao escoitarlla porque seica a bordaba. Segundo algún testemuño presente naquelas celebracións, cada vez que cantaba o silencio de respecto era máximo, un silencio que remataba en lágrimas de emoción.

Carmen, á esquerda da imaxe, no casamento de Luís Rodríguez -o irmán de Antón Castro- e Amelia Cedeira

  E así foron pasando os anos ata que Carmen e José se converteron en xubilados da ONCE. A artista de Figueiroa traballou ata o 2002, que foi cando cumpriu os 65 anos, vendendo cupóns no quiosco da Praza de Lugo, fronte a emblemática fábrica de caramelos. Os dous teñen a medalla de ouro da ONCE por máis de corenta anos traballando. Mentres que a COVID-19 non chegou ás nosas vidas, a parella disfrutou da súa merecida xubilación viaxando coa ONCE a Benidorm, Gran Canaria, Huelva e un longo etcétera.

FONTES:

CUNS LOUSA, XULIO & VEIGA FERREIRA, XOSÉ Mª (2006): Orquestras populares das Mariñas. Concello de Betanzos.

  

A ORQUESTRA PONTEVEDRA DE OSEIRO

  Nos duros anos da posguerra en Oseiro houbo unha orquestra, se cadra a primeira banda que se creou en Arteixo, que fixo pasar momentos inesquecibles aos nosos avós e avoas bailando ao ritmo da súa música. Falamos da Orquestra Pontevedra, tamén chamada 'a do Pontevedra', que dado o seu lugar de procedencia, era o alcume polo que se coñecía a Luciano Pazos Otero, un dos integrantes desta formación que, á parte de ser un gran acordeonista, parece ser que tamén era un destacado boxeador afeccionado. Na memoria prodixiosa de Geluca Naya, unha muller nacida en Pastoriza en 1932 e que estivo á fronte do Restaurante Casa Lola durante varias décadas, aínda se conservan moitas anécdotas de aqueles bailes, entre elas a letra do tema co que esta banda de Oseiro empezaba o repertorio das súas actuacións:

 

“Yo he conocido a un amigo
   que se casó enamorado; 

a los 4 o 5 días 

tuvieron que andar a palos.

 Cuando llega del trabajo 

pregunta por la comida;

ella dice no la ha hecho 

que le dolió la barriga. 

Así que amiguitos míos

 no se apuren a casar

pues el que más y el que menos

 claro, lo dicen ellos, 

pues los polvos y pinturas

 solo son para engañar”

 

De esquerda a dereita: Jose Suárez 'Lemos', Luciano Pazos 'Pontevedra' e Segismundo Regueiro 'Segís', tres dos fundadores da 'Orquestra Pontevedra'

   Pódese dicir que o xerme da 'Orquesta Pontevedra' xurdira na parroquia larachesa de Erboedo nos primeiros anos corenta, que foi cando Carmen Mallo, alcumada 'Carme da Americaina', creou a 'Orquesta Sol'. Coñecida popularmente como a 'Orquestra da Americaina', esta banda estaba integrada por Manuel de Graciana, veciño de Erboedo de Abaixo que tocaba a tuba e o helicón; Riveiro, que era do lugar de Compañeiro, na parroquia de Soandres, e que tocaba o trombón de varas; Segismundo Regueiro, veciño de Gabenlle, Torás, A Laracha, que tocaba a trompeta; Gumersindo, domiciliado en Erboedo de Abaixo e que tocaba o clarinete; a propia Carme 'da Americaina', que era natural do lugar da Fontenla, Erboedo, e que tocaba o saxo alto; e José Suárez Lozano, a voz da orquestra, o animador, que era como se lle chamaba naquela altura ao cantante. José, máis coñecido polo alcume de 'Lemos', era veciño de Oseiro e ademais de ser a voz da orquestra 'da Americaina', tamén tocaba a batería.

 

Carné de afiliación de Segismundo Regueiro ao Sindicato Local de Espectáculos

   Nesa altura, Luciano Pazos Otero amenizaba co seu acordeón as festas e bailes que se organizaban en Oseiro e arredores. Luciano nacera en Pontevedra en 1906 e despois de facer a mili na Coruña, casou en Oseiro onde gañaba a vida coma ferreiro. Curiosamente, por aqueles días, na parroquia tamén había outro ferreiro que tocaba o acordeón: Emilio Bello. Este home tiña un sobriño pianista que actuaba con frecuencia no Hotel Embajador da Coruña, no Hotel Finisterre… e, segundo nos contaron en Oseiro, regaloulle un acordeón a seu tío Emilio, mal alcumado 'Machina' dende aquel entón por ser unha das poucas cousas que sabía facer con este instrumento musical: na chín, na chín, na chín… 

Luciano Pazos 'O Pontevedra' nos anos 50

    Marina Regueiro, irmán de Segismundo, coñecido no mundo da música polo diminutivo de 'Segís', contounos que foi 'Lemos' quen lle presentou a Luciano 'O Pontevedra' a Carme 'A Americaina' e ao propio 'Segís'. Ao pouco de coñecerse, entre os últimos anos da década dos corenta e os primeiros cincuenta, decidiron crear a formación da que estamos a falar, a orquestra 'do Pontevedra' ou, 'Pontevedra', que é o nome que lembran e do que fan referencia algunhas das persoas que bailaron ao ritmo da súa música por aqueles anos, caso de Geluca Naya Pan, Carmen Prego Veira, Carmen Rodríguez Esmorís, Juan Naya Riveiro e de Marina Regueiro Álvarez que, xunto a Xosé Collazo Regueiro -fillo de Marina-, son as persoas que entrevistamos recentemente para documentar a historia desta orquestra.

   Os inicios musicais de Segismundo Regueiro, 'Segís', que nacera en Gabenlle en agosto de 1920, producíranse na mili tocando a corneta. Na Guerra Civil fíxose amigo de Sabater e Cuvells, músicos cataláns que o animaron a estudar solfexo, que ía aprender na academia que tiña na Coruña o mestre Luís Brage.

   Anos antes, a proximidade ao bando republicano e aos ideais rexionalistas e galeguistas fixeron que Brage fose condenado a cárcere cando chegou a Guerra Civil. Durante a súa estancia no centro penitenciario da Coruña, creou unha academia na que lle ensinaba música aos reclusos. Tras a estadía na cárcere e xa establecido na cidade herculina, continuou dando fe da calidade das súas leccións e dotes pedagóxicas a alumnos como Segismundo Regueiro quen, de camiño ás clases de Brage na Coruña, camiño que facía a pé ou en bicicleta (cando podía alugar unha) dende A Laracha, de cando en vez durmía en Oseiro na casa de seu amigo 'Lemos'. Posteriormente, Segismundo empezaría a tocar a trompeta na Orquestra Sol 'da Americaina' antes de converterse no guitarrista da Orquestra Pontevedra de Oseiro.

'Lemos', á esquerda da imaxe, co seu amigo Juan Naya

      José Suárez Lozano, 'Lemos', nacera o 26 de febreiro de 1926 na Coruña, no barrio do Orzán, mais cando era un meniño de 2 ou 3 anos fixéronse cargo del Secundino e a súa dona Dolores 'A Querecha' -que era irmá do pai de 'Lemos'-, un matrimonio que rexentaba unha tenda no que hoxe é a rúa Santirso, ao carón da igrexa de Oseiro. Neste establecemento, golpeando as latas de aceite e outros produtos que vendían seus tíos, o noso protagonista empezou a sentir verdadeira devoción pola música, paixón na que moito tivera que ver o acordeón do seu veciño Luciano Pazos 'O Pontevedra', que era vinte anos maior que el. Andando no tempo, 'Lemos' íase converter nun dos grandes baterías da bisbarra e na voz de orquestras como 'a da Americaina' e 'a do “Pontevedra'. “Lemos cantaba con moita gracia e tiña un ton de voz moi bonito”, recordaba recentemente Juan Naya, amigo íntimo deste músico de Oseiro durante toda a vida.

    Así pois, 'Lemos', cantante e batería; 'Pontevedra', acordeón; 'Segís', guitarra; e Carme 'A Americaina', saxo alto, eran os catro integrantes da orquestra Pontevedra, unha banda na que ao parecer, segundo o testemuño de Juan Naya, tamén tocaron ocasionalmente músicos como Breixo, Panchón e Benito 'O Veigheiro'.

   Polo que nos contan Xulio Cuns Lousa e Xosé María Veiga Ferreira no seu libro Orquestras populares das Mariñas, cando se organizou a Banda Municipal da Coruña, Benito Suárez Arévalo 'O Veigheiro', presentouse o día do exame ao dereito de vir de tocar nunha festa:

   “O seu aspecto algo desaliñado, e sobre todo o seu saxofón, vello a máis non poder reparado con gomas por un lado e por outro cun aspecto máis desaliñado, se cabe, que o propio dono. A esta praza concorrían músicos moi preparados e perfectamente pertrechados de Valencia e doutros lugares de España. Déronlles a partitura que ían ter que interpretar para o exame dicíndolles que dispoñían de vinte minutos para preparala, o noso home pegoulle un vistazo á partitura e díxolles que a el non lle facía falta tanto tempo porque a interpretou no momento, e debeuno facer ben xa que lle deron a praza de primeiro saxofonista. Iso si, cando tocaba coa banda facíao xa cun saxofón noviño, segundo faladurías disque llo regalara o propio Franco” (páx. 248).

  Nos poucos anos de existencia da Orquesta Pontevedra, a parte das habituais actuacións das festas patronais que se organizaban na bisbarra e nos salóns da contorna, as parroquias carballesas de Rebordelos e Lema eran lugares onde 'Lemos', 'Pontevedra', 'Segís' e Carme 'A Americaina' tocaban de xeito habitual ao longo do ano, como así nolo recordou Juan Naya: “Eles ían case sempre a Baldaio. Alí nunca fallaban porque os querían moito. Naquela hora non se podía andar por aí ás dúas da mañá ou dúas e pico e por iso, á unha ou unha e media a Orquesta Pontevedra terminaba o baile así:

“Muy señores míos

hasta mañana 

a descansar” 

Carme 'A Americaina' nos anos 70

    A orquestra 'do Pontevedra' deixaría de tocar como tal nos primeiros anos 50. Despois da súa desaparición, Luciano Pazos Otero, a persoa que lle dera nome a esta banda de Oseiro co seu alcume de 'Pontevedra', seguiría amenizando algunha que outra festa da contorna co seu inesquecible acordeón. Luciano, que quedara viúvo moi novo con catro fillos ao seu cargo, tiña a súa ferrería na rúa Santirso e o domicilio na actual Avenida de Sabón de Oseiro, ao carón da casa da señora Clotilde. O popular ferreiro-acordeonista faleceu en 1963 con tan só 57 anos de idade.

    De Carmen Mallo, 'Carme A Americaina', sabemos que posteriormente casou con Marcelino, chofer da empresa de Transportes Viñán, e que morreu en Carballo. “Enterrouse en Baldaio porque Marcelino ten alí dous sobriños. Mira como é conto… sempre tocaba en Baldaio coa Orquesta Pontevedra e foise enterrar alí”, recordounos Juan Naya.

Segismundo Regueiro 'Segís'

      No caso de 'Segís', despois da desaparición da orquestra 'do Pontevedra', formou parte de orquestras de Carballo como a 'Bergantiños' e a 'Reyes'; da orquestra 'dos Lados', que era da parte de Coristanco; da orquestra 'de Aradas'; do 'Trío Azteca'; de 'Los Caminantes', a orquestra de 'Furocas'; de bandas da Coruña como 'Los Caporales' e 'Los Intocables', que tiña un repertorio moi moderno xa que cantaban en inglés (Antonio Fachado, o líder desta banda estivera emigrado en Inglaterra e anos despois abrira na Coruña unha tenda de instrumentos musicais); e do grupo 'L-6' de Betanzos. Despois de tantos e tantos anos vivindo da música tocando o saxo, a guitarra e a trompeta en todas estas formacións, 'Segís' xubilaríase pola agraria pois, ao longo da súa vida, tivera que compaxinar a súa actividade musical coa gandeira. O seu sobriño Xosé Collazo recordounos que… “El non se dedicaba ao 100% á música. Tamén traballaba na casa porque sempre houbo vacas; aínda que iso si, daquela gañaba máis cartos tocando nas orquestras que co que daba o gando ou, incluso, co que podía gañar naquela hora un bo albanel ou un carpinteiro. A música tamén era moi esclava. Pola semana, despois do traballo da casa, andaba sempre estudando e ensaiando”. Segismundo Regueiro Álvarez, “Segís”, faleceu solteiro en agosto de 2011 aos 90 anos.

   José Súarez Lozano “Lemos”, que casou naquela altura con Carmen, unha moza de Sofán, continuaría ao longo da súa vida alegrándolle a vida a xente cantando nas festas da bisbarra algún que outro popurrí popular coa súa fermosa voz. “Lemos”, que tamén traballou durante varios anos en “Ascensores Cerdolla”, faleceu en novembro de 2007 aos 81 anos.

'Lemos', na súa xuventude, tocando o tamboril

'Lemos', na súa madurez, tocando o tamboril

A ORQUESTA VILARRODIS

   Outra das persoas coas que falamos para documentar a historia desta orquestra foi José Riveiro Ferrín, nado en Oseiro en 1948. Ferrín afirma que esa banda chamábase 'Orquesta Vilarrodís' porque así llo ten contado seu irmán Enrique, e que ademais, seu pai Che de Manuela, José Riveiro Vázquez, era un dos integrantes desta formación:

  "A 'Orquesta Vilarrodís' empezou a tocar despois da Guerra Civil. Polo que teño oído na casa, esta banda estaba integrada por unha muller que lle chamaban 'A Americaina', que era a cantante e tocaba a batería; por un tal 'Segís', que tocaba o clarinete; por Luciano Pazos 'Pontevedra', que tocaba moi ben o acordeón; e por meu pai, que tocaba o trombón de varas. 'Lemos' era de Oseiro pero nunca tocou na 'Orquesta Vilarrodís'. Tocaba na 'Orquesta Boquete'. Recordo que os primeiros días que fun ao instituto á Coruña levaba unha carteira de coiro e nesta carteira había partituras e dous libros de medicina que probablemente eran de Antón Pan, o padriño de Manuel Murguía. Meu pai tiña gardadas nesta carteira as partituras que lle pasara 'Segís', que foi con quen aprendeu a tocar”.

   ¿É probable que 'A Americaina', 'Segís', Luciano 'O Pontevedra' e Che de Manuela tocaran xuntos nalgunha ocasión baixo o nome de 'Orquesta Vilarrodís'? ¿É posible que existira a 'Orquesta Vilarrodís' antes que a 'Orquesta Pontevedra'? José Riveiro Ferrín pensa que si, mais segundo Marina Regueiro a única orquestra de Arteixo na que tocou seu irmán 'Segís', foi na do 'Pontevedra'.

  Sabemos que Chucho de Alvedro, 'O Padriño', veciño de Vilarrodís, tocara como trompetista na orquestra de Plácido de Borroa e Nostián, unha formación na que Manolo Riveira era o tenor e Plácido, que anos despois casou con Geluca a da Casa Lola, era o batería. Da zona de Meicende tamén era Manolo Oliveira, que chegaría a tocar en varias orquestras, entre elas a 'Boquete', a 'Perico Perillo'… Outro músico da zona de Vilarrodís era Chucho 'O Silleiro', que de cando en vez amenizaba algún baile co seu acordeón, polo que tamén é probable que algún destos músicos tocaran xuntos nalgún momento co nome de 'Orquesta Vilarrodís' xunto a Che de Manuela, o pai de José Riveiro Ferrín.

   É obvio que o paso do tempo axudou a que os recordos de algunhas das persoas que entrevistamos sexan algo confusos e que se mesturen diferentes lembranzas na súa memoria, mais con todo aí vai este recordo e este recoñecemento a todos aqueles músicos que foron quen de alegrar unhas horas á semana as vidas dos nosos avós e avoas naqueles “tempos incestuosos”, como dicía o poeta Manuel María.

  Rematamos esta homenaxe a aqueles primeiros músicos da nosa contorna co testemuño de Nuria Naya, actualmente violinista do grupo Luar na Lubre, un dos referentes mundiais da música folk. Nuria contounos que… “Meu avó materno tocaba na 'Orquesta Vilarrodís'. Miña nai (Lolita, a nai de Nuria, é irmá de José Riveiro Ferrín) recorda que tocaba un instrumento de vento metal cando ela era moi pequena, pensa que o trombón. Despois deixouno, el era carpinteiro. É unha pena que non o coñecín, pois faleceu bastante antes de que eu nacese”. Nuria, que nos seus inicios musicais creou con Víctor Iglesias o proxecto Camándula, abriu en outubro do 2020 con Fátima Martínez, no número 70 da Avenida de Fisterra de Arteixo, a Escola de Música Entresóns, lugar onde dan clases do método Mago Diapasón, de violín co método Suzuki, saxofón e Linguaxe musical... un lugar no que soa a banda sonora da crónica de hoxe e dende o cal nos despedimos tal e como facía a 'Orquesta Pontevedra' nas súas actuacións:

"Muy señores míos

hasta mañana 

a descansar”

FONTES:

CUNS LOUSA, XULIO & VEIGA FERREIRA, XOSÉ Mª (2006): Orquestras populares das Mariñas. Concello de Betanzos.

 

 

 PLÁCIDO RODRÍGUEZ, UN DOS GRANDES BATERÍAS DA BISBARRA NA DÉCADA DOS 50

 O protagonismo das Crónicas de Arteixo desta semana é para Plácido Rodríguez Cotelo, veciño de Meicende falecido recentemente que foi un dos grandes baterías da bisbarra durante os anos 50 e os primeiros 60 do século pasado.

   Plácido nace en 1932 na parroquia larachesa de Cabovilaño e era un dos sete fillos de Ramón Rodríguez Ríos e Purificación Cotelo Becerra, zoqueiros de profesión. Despois da Guerra os Rodríguez Cotelo abandonan a súa Laracha natal e establecen o seu domicilio en Arteixo, primeiramente en Pastoriza, e sobre o ano 1944 en Meicende, lugar no que residiría o noso homenaxeado ata o último dos seus días.

  Xunto a seu irmán Paco, o batería de 'Los Tamara' do que falaremos a vindeira semana, Plácido estuda solfexo na academia que o mestre Luís Brage tiña na rúa San Andrés da Coruña. Con 16 anos convértese no percusionista da Jazz Melody, unha banda na que permanece varios anos.

 

Plácido Rodríguez tocando a batería coa orquestra Jazz Melody (Cortesía de Plácido Rodríguez)

   Por aqueles días moitos músicos actuaban con diferentes formacións ao mesmo tempo, aproveitando as oportunidades que saían de traballar e facer uns pesiños. Iso de 'fichar' nunha orquestra non ía por contrato, se non por concertos e compromisos. Así foi como Plácido tocou, entre outras, coa banda de Luciano Pazos, 'O Pontevedra de Oseiro', da que tamén formaban parte dous músicos da Laracha: Carmen Mallo, 'A Maricaina' e Segismundo Regueiro, 'Segís'. Plácido Rodríguez Cotelo recorda en novembro de 2022 que “coa orquestra do Pontevedra tocabamos moito pola parte da Laracha, na miña terra de nacemento, e por iso ás veces durmía en Gabenlle, na casa do meu amigo Segís. Moi boa persoa, por certo. Tamén toquei con Carme 'A Maricaina' en Erboedo”.

   En 1950 entra a formar parte da Orquesta X, que andando no tempo ía cambiar a súa denominación, pasando a chamarse Orquesta Radio.

 

Plácido Rodríguez, de brazos abertos no centro da imaxe, coa Orquesta X en 1950 (Cortesía de Plácido Rodríguez)

  Un ano máis tarde, Plácido convértese no batería de Los Capitanes, unha orquestra de Sada moi popular na súa época que fora fundada polos irmáns Manolo e Emilio Capitán, músicos de Mondego. Los Capitanes actuaban moito en locais como La Terraza, o edificio modernista de Sada, ou no Salón Moderno, lugar que albergara o Consistorio municipal e que moitos anos despois convertiríase na Discoteca Baroke.

 

Plácido Rodríguez tocando a caixa coa orquestra Los Capitantes en 1951 (Cortesía de Plácido Rodríguez)

    Nesa altura a voz dun mozo da Ramalleira, entre a Silva e o Ventorrillo, namoraba a toda a cidade da Coruña e a boa parte da provincia. Falamos de Pucho Boedo, persoeiro ao que lle saíran varias 'noivas' ao mesmo tempo despois de triunfar de moi noviño nun concurso radiofónico. O caso é que Pucho canta en varias orquestras como a Eslava, a Spallant, Ubierna, os Mallos de Feáns, Los Capitanes ou a Oriente antes de que o chamara o director Alfonso Saavedra para ser o animador de Los Trovadores. A formación desta orquestra e a incorporación do crooner da Ramalleira deberon estar próximas no tempo, probablemente entre 1952 e 1953, tal e como figura nas fotografías cedidas por Plácido Rodríguez, que nos recordou que “cando eu estaba nos Capitanes de Sada foime buscar Saavedra para ser o batería principal de Pucho Boedo y sus Trovadores. Eu son un dos fundadores desta orquesta”.

 

Unha das primeiras imaxes da orquestra 'Pucho Boedo y sus Trovadores'. Plácido Rodríguez é o primeiro pola esquerda da fila superior (Cortesía de Plácido Rodríguez)

'Pucho Boedo y sus Trovadores'. Arriba, Pácido tocando a batería (Cortesía de Plácido Rodríguez)

'Pucho Boedo y sus Trovadores'. Plácido é o primeiro pola dereita da fila do medio (Cortesía de Plácido Rodríguez)

Plácido tocando a batería coa orquestra 'Pucho Boedo y sus Trovadores' que dirixe Alfonso Saavedra (Cortesía de Plácido Rodríguez)

    Plácido ía permanecer durante algo máis dun ano na orquestra dirixida por Saavedra e capitaneada polo animador Pucho Boedo, ata que pasou a integrar a Orfeo. “Meu irmán Pancho fora o batería desta orquesta durante bastante tempo. Ao marchar para Vigo, para tocar con Los Tamara, quedei eu no seu sitio. Eulogio Gestal, o do Mesón de Pastoriza, e seu irmán Pepe tocaron comigo na Orfeo. Polo inverno actuabamos na Parrilla do Hotel Embajador e nos veráns iamos para o Finisterre e para A Solana”.

  O noso homenaxeado casa en 1955 con Finita Gómez Longueira, veciña de Meicende (filla dos do ultramarinos Casa Cuña) coa que tería dúas fillas, Gloria e Montserrat. Ao tempo que toca a batería coa Orfeo, fai o propio na orquestra Sintonía da Coruña, na que permanece aproximadamente ata 1958, que foi cando se converteu nun dos integrantes de Los Celtas de España.

 

Placido Rodríguez tocando a caixa coa orquestra Sintonía da Coruña nunha festa celebrada en Pastoriza (Cortesía de Plácido Rodríguez)

    Os Celtas formáraos o director José María Velasco, 'Chemari', de quen Xurxo Souto escribe nos seus Contos da Coruña que “marchara, a principios dos cincuenta, a estudar canto a Madrid. Deseguido enrolouse como tenor nunha compañía de zarzuela e mesmo chegou a gravar algunha película musical. De volta á Coruña formou un grupo que -aproveitando os seus contactos cos representantes- axiña comezou a saír polo mundo co sonoro nome de Los Celtas de España (1).”

  Seguindo a mesma tendencia que a sociedade galega, as orquestras proban sorte fora de Galicia. Aquí non podían tocar todo o ano. Cos rigores da ditadura, o cardeal Quiroga Palacios prohibira “aos músicos de toda arquidiciose tocar non só en Semana Santa, senón durante toda a Coresma. Moito tempo de vacacións forzosas para a economía de calquera traballadador(2).”

  Este fenómeno ía adquirir notable importancia e repercusión tanto artística como económica, e moitas das nosas orquestras terían grande aceptación, entre elas os Celtas do noso prezado Plácido Rodríguez Cotelo que recordaba que “ toquei varios anos con esta orquesta e viaxei moito con eles. Recordo especialmente as actuacións en Alemaña. Alí tocamos en Heildelberg, que está cerca da fronteira con Francia; en Holf e en Munich”.

 

Plácido Rodríguez, a quen vemos debaixo da batería, na súa etapa cos Celtas (Cortesía de Plácido Rodríguez)

  Os Celtas ía ser a última orquestra na que tocou o noso protagonista, que deixou a música nos primeiros anos 60 para traballar na refinería de Meicende, onde gañou a vida ata a súa xubilación.

   D.E.P., Plácido!

 

Plácido Rodríguez e Xabier Maceiras na antiga Casa Cuña de Meicende en novembro de 2022 (Foto de José Bea)

 

FONTES:

-Cuns Lousa, Xulio & Veiga Ferreira, Xosé M.ª (2006): Orquestras populares das Mariñas, Concello de Betanzos.

-Fernández Rego, Fernando (2019): Unha historia da música en Galicia. 1952-2018, Editorial Galaxía.

-Souto, Xurxo (2001): Contos da Coruña, Edicións Xerais, Vigo.

______________ 

1.- Vid. Xurxo Souto (2001): Contos da Coruña, Edicións Xerais, Vigo, páx. 147.

2.-  Ibídem, páx. 145.

 

PACO RODRÍGUEZ, O BATERÍA DE "LOS TAMARA"

 Los Tamara foron unha banda de pop que nos anos 60 e 70 gozaron de enorme popularidade. Responsables da difusión das músicas e sons de todo o mundo e do achegamento da canción popular galega ao gran público, o grupo estableceu fortes vínculos entre música e a poesía coas adaptacións, en varios dos seus discos, dos poetas galegos máis universais, caso de Rosalía de Castro, Curros Enríquez, Francisco Añón ou Celso Emilio Ferreiro.

  A mítica formación foi creada na vila de Noia por Prudencio Romo, un músico que levaba certo tempo tocando en varias orquestras noiesas cando decide pór en marcha o seu propio conxunto para participar nun concurso en Radio Vigo. Corría o ano 1958 e Los Tamara acababan de nacer. Prudencio (baixo, guitarra e violín) bautiza así a banda en honor ao antigo nome do río Tambre, que desemboca en Noia, debido a que pasaba por terras dos condes de Trastámara. Xunto a Prudencio, segundo conta Fernando Fernández Rego no seu libro Unha historia da música en Galicia 1952-2018”¹, atopamos a seu irmán Alberto Romo (guitarra), Manolo Paz, José Sarmiento (guitarra e clarinete), Germán Olariaga (voz) e Enrique Paisal (teclados). Posteriormente uníuselles o que sería o seu líder carismático, o cantante coruñés Pucho Boedo, ademais doutros músicos como o batería Francisco Rodríguez Cotelo, de quen falamos deseguido.

 

Francisco Rodríguez Cotelo, segundo pola esquerda, con Los Tamara (Cortesía da súa familia)

   Francisco, tamén coñecido polos apelativos de Pancho ou Paco, nace en 1926 en Cabovilaño, parroquia da Laracha da que eran naturais os seus proxenitores Ramón Rodríguez Ríos e Purificación Cotelo Becerra, que ían ser pais de seis fillos máis. Pura era da familia dos de Fermelle de San Román e tiña un irmán (Plácido) que rexentaba unha taberna na rúa da Estrella da Coruña, o Bar Pura. O pobre, que bautizou a todos os seus afillados co seu propio nome, perdera unha perna na Guerra Civil e por iso a clientela denominaba o seu local 'O pata de pau'.

   Ramón e Pura eran zoqueiros, oficio que tamén ía aprender o seu fillo Pancho. Quen sabe? Se cadra os golpes do macico, da anxola, do mazo e do resto de instrumental da profesión animaron ao noso protagonista a entrar de cheo no mundo da percusión.

   Despois da Guerra, a familia Rodríguez Cotelo abandona A Laracha para establecer o seu domicilio en Arteixo, na parroquia de Pastoriza, onde naquela altura tiña moita sona a Feira da Madeira que se celebraba o 28 de setembro, véspera de San Miguel, e os luns de Pascua. Primeiramente viven no lugar do Coto e, certo tempo despois, residen nunha casa de Barrionovo. Nesa época Pancho e seu irmán Plácido, asisten ás clases de solfexo que naquela hora impartía o mestre Luís Brage na súa academia da rúa San Andrés da Coruña. Xa podedes imaxinar onde tomaban un aperitivo á saída das clases. Si, no 'Pata de pau', o bar que seu tío materno tiña na rúa da Estrella.

   De Plácido, que tamén foi batería de grandes orquestras da bisbarra, xa falamos nas Crónicas de Arteixo da semana pasada (podes ver a crónica aquí: http://cronicasdearteixo.blogspot.com/2024/12/placido-rodriguez-un-dos-grandes.html). Sigamos, pois, coa homenaxe a seu irmán Pancho Rodríguez, que era o maior dos fillos varóns de Ramón e Pura.

   En 1942, cando tiña 16 anos, Pancho convértese no percusionista de orquestras como a Orfeo da Coruña ou mesmo os Guiliades, que se chamaban así porque eran do lugar de Guiliade (Betanzos). Nos anos corenta esta orquestra foi a sensación das Mariñas ao contar cunha animadora, a lendaria Finita Gay, 'A Martela'. Á marcha de Finita contaron con outra animadora que foi Obdulia Sánchez.

   Pouco despois, sobre o ano 1944, os Rodríguez Cotelo establecen o seu domicilio en Meicende, nunha casa que había a poucos metros da actual Avenida do Butano. Nesa época, cando non tiña actuacións, Pancho segue botándolle unha man a seus pais traballando coma zoqueiro.

   Durante varios anos encárgase da percusión da Orquesta Orfeo. Compúñase aquilo dun bombo con pedal para zouparlle, un tambor, que lle chamaban 'caixa', un platillo grande, pendurado dun gancho e outros artefactos. Segundo nos contou seu irmán Plácido, nos invernos seica actuaban con certa asiduidade no Hotel Embajador, sede actual da Deputación da Coruña, e no Finisterre, curiosamente os dous edificios inaugurados en 1948. Nos veráns tocaban moito nas instalacións da Solana e, como todas as orquestras da época, nas festas parroquiais e nos salóns da bisbarra.

   Estamos xa nos 50. O noso homenaxeado coñece a Carmen Deza, unha moza de Mesoiro coa que casa na Coruña. En 1954 ía nacer Agustina (Tita) a primeira filla do matrimonio. A finais desta década é cando Prudencio Promo crea Los Tamara en Noia, onde existe un vello refrán que di: "xente de Noia campana de pau", por ser esta vila antigamente terra de zoqueiros e carpinteiros de grande monta. Tería algo que ver o refrán coa chegada do músico-zoqueiro de Meicende aos Tamara? Seu irmán Plácido, falecido recentemente, non nos precisou cal foi a primeira actuación de Pancho co lendario grupo. “O que si che podo dicir é que deixou a Orfeo para tocar con eles en Vigo e despois foi ao norte de África e a Francia. Cando marchou, eu quedei no sitio del e fun o batería da orquestra Orfeo durante algún tempo”, recordaba en novembro do 2022.

 

Los Tamara cos futbolistas do Real Madrid Alfredo Di Stéfano e Emilio Santamaría, a quenes abraza Pucho Boedo. Paco Rodríguez é o primeiro pola esquerda da fila superior (Cortesía da súa familia)

   Segundo o investigador vigués Manuel Costas, Los Tamara chegan á cidade olívica para participar nun certame de promesas de Radio Vigo e hospédanse nunha pensión en Urzaiz, próxima ao hotel Lisboa. Despois de tocar no concurso radiofónico foron contratados para amenizar os seráns na terraza da Marquesina (posteriormente o Flamingo de Príncipe) e as noites do Real Club Náutico. Nunha ocasión, cando tocaban neste lugar, chega un trasatlántico con turistas coa sorte de que nel viña Monsieur Marly e a súa familia. Marly era un importante produtor de espectáculos residente en Mónaco e encantáralle a actuación da banda galega. Mandoulles unha tarxeta á mesa na que estaban por medio dun camareiro para que se puxeran en contacto con el. Ese encontro ía ser determinante porque Marly introduciría a Los Tamara no circuito do Norte de África, unha importante rede de actuacións para o turista e o público, fundamentalmente francés².

   O certo é que os feitos se suceden de maneira vertixinosa. Entran no circuito de actuacións do Magreb e tocan en lugares tan prestixiosos como o Casino de Orán ou o Negresco de Casabranca así como en Tánxer, facendo xiras durante tres anos seguidos por países como Marrocos, Alxeria, Tunisia ou o Líbano… e aí estaba o noso veciño, que cando integraba Los Tamara era coñecido como Francisco ou Paco Rodríguez. O alias de Pancho era para os familiares máis achegados.

 

Los Tamara nunha das súas viaxes. Á dereita, aplaudindo, vemos a Paco Rodríguez (Cortesía da súa familia)

    A viaxe resulta apaixoante. Polo que nos conta Fernando Fernández Rego, chámalles a atención o ambiente cosmopolita de cidades como Tánxer, que era porto franco, e unha urbe que parecía que nunca durmía, con tránsito de xente día e noite. Literalmente alucinan ao ver as bailarinas semiespidas do Casino de Tánxer. Mais, tras moitos meses actuando sen sobresaltos, todo se complica. Alxeria vivía tempos moi convulsos coa guerra de independencia contra a colonización francesa, con constantes levantamentos militares, e vense obrigados a abandonar o país ao recrudecerse os enfrontamentos do Fronte de Liberación Nacional (FLN) co poder colonial francés³.

   Saen de Alxeria prácticamente co posto, nun avión da Cruz Vermella que os leva a Marsella. Marly búscalles nun par de días actuacións pola zona e teñen que realizar unha escapada a Suíza para armarse cos instrumentos necesarios. En Marsella, o cantante Germán Olariaga namórase perdidamente dunha moza corsa e marcha para Córcega da noite á mañá, abandonando o grupo. Nese mesmo día Prudencio Romo chamou ao seu amigo Pucho Boedo, que se encontraba en Madrid cos Trovadores, para ver se lles podía botar unha man. A elección de Pucho sería unha das decisións máis acertadas de Prudencio, abofé. Nun abrir e pechar de ollos o da Silva chega a Marsella e aprende todo o repertorio, aínda que ao principio as cancións en francés non lle saían, como era lóxico, e tiveron que pasar moitos temas da lingua gala para o español. Con Pucho na banda, Los Tamara ían alcanzar de pleno o recoñecemento e o lendario cantante encontraría a plataforma necesaria para acadar a trascendencia á marxe do tempo e a distancia.

   De Marsella, Los Tamara foron a Suíza, Alemaña e despois á Costa Azul. A banda sempre levaba a súa terra por bandeira. A moitas das súas actuacións no estranxeiro acudían galegos emigrantes que residían nestos países. Para eles, escoitar a Los Tamara era unha forma de volver por un momento á súa terra. A emoción que sentían era enorme! 

 

Los Tamara nunha actuación nos anos 60 na que vemos ao batería Paco Rodríguez no medio da fila superior (consellodacultura.gal)

   As xiras por toda Europa sucédense. As actuacións máis soadas son as que realizan no Sporting de Montecarlo e, sobre todo, no Olympia de París, compartindo cartel con Jacques Brel e Charles Aznavour. Ata ese momento o único artista español que pisara o Olympia fora Lola Flores. Para as xiras europeas tiñan outro cantante, ademais de Pucho, Tony Preysler, que era filipino, curmá de Isabel Preysler. Falaba seis idiomas e encargábase de cantar os temas en inglés e italiano.

   É o selo francés Bel Air o que lles edita as súas primeiras gravacións, un conxunto de cinco EP que comeza con Esperanza Esperanza/ El otorrinolaringólogo/ Camino del Sahara/ Pide (Bel Air, 1962) e termina con Todo ya pasó, Joey/ El padrino lloró/ Seguir soñando/ Acurradito (Bel Air, 1963).

  A súa primeira gran actuación en España foi na sala Titos, en Mallorca, onde cantaban artistas como Frank Sinatra. Naqueles primeiros anos 60 o éxito tamén era grande en cidades como Barcelona ou Madrid como así o reflexa o xornal madrileño Pueblo nun artigo no que tamén aparece a fotografía que acompañamos:

 

Postal promocional de Los Tamara para o selo discográfico francés Bel Air. Abaixo, á esquerda, o larachés Paco Rodríguez (consellodacultura.gal)

 “Estos son los Tamara, la orquesta, posiblemente, la mejor orquesta que ha pasado por Madrid desde hace años, y que en el “rendez-vous” del Hilton ha obtenido el espaldarazo del mejor público de Madrid. Los Tamara son todos de la dulce Galicia, y han tomado el nombre primitivo de su villa natal, Noya. Sus nombres: Prudencio Romo, Germán Olariaga, Pucho Boedo, Alberto Romo, José Sarmiento, Francisco Rodríguez y Enrique Paisal. Edad media, veintisiete años. Discos Barclay. Repertorio, 250 números. Actuaciones en Francia, Suiza, Alemania, norte de África y España. Contratos firmados hasta marzo de 1963. Los Tamara son “responsables” de los llenos diarios. Arreglos fabulosos de Romo, de los cuales el de “Exodo” es el más impresionante y logrado de cuantos puedan oír”.⁴

   Mais, malia ao grande éxito de Los Tamara, que andando no tempo tamén ía alcanzar América do Sur, onde varias das súas cancións convertiríanse en número un, o larachés-arteixán Francisco Rodríguez decide abandonar o grupo a mediados dos 60 para empezar unha nova vida en Barcelona coa súa muller Carmen e a súa filla Tita, que naquela altura tiña 9 anos.

   Na Cidade Condal abre un restaurante ao que bautiza, en lembranza do tempo que botara no popular grupo, o Tamara. O restaurante venderíao posteriormente, e os novos propietarios chamáronlle Carballeira.

   En Barcelona Paco Rodríguez e Carmen Deza tamén ían ser pais da súa segunda filla, Elena, que nace en 1966. Nesa época o de Meicende a base de traballo, ambición e creatividade rexenta máis restaurantes, negocios que vendía cando funcionaban ben. Continúa mantendo o contacto con Los Tamara, a quen se lles atribue a gravación da primeira canción pop en galego: “Galicia terra nosa”, incluída no single Allá, allá / Galicia terra nosa / El amor/Mashed Potato Time (Zafiro, 1964), iniciando así un estilo popular enraizado na música e, sobre todo, na poesía galega, que lles daría grandes éxitos nos setenta, xunto coas súas versións dos temas máis dispares, desde Aznavour, Mikis Theodorakis e a súa Zorba o grego, Otis Redding, ata James Brown e o seu I Got You (I Feel Good), que eles versionaron co título de Soy muy feliz na cara B do famoso tema A Santiago voy (1967), e mesmo o clásico popular grego Misirlou, do que en 1994 Quentin Tarantino incluiu a versión de Dick Dale na súa película Pul Fiction.

   Ao tempo que o éxito de Los Tamara chegaba a medio planeta, Paco continuaba cos seus negocios en Barcelona, onde o noso protagonista traballou durante algún tempo co constructor galego Carlos López Conde. Posteriormente ía dirixir un complexo con piscinas e bares chamado Escala e tamén rexentou o popular Pippermint, un bar que continua aberto co mesmo nome no n.º 20 da rúa Bori i Fontestà da Cidade Condal.

   Paco Rodríguez, que foi presidente de honor do Centro Galego de Barcelona, finou en maio de 1984 aos 58 anos de idade, dous anos antes da morte de Pucho Boedo e da disolución de Los Tamara. Os integrantes orixinais reuniríanse tras a morte de Pucho para gravar en 1990 o disco homenaxe Carta a un amigo con Sito Sedes á voz. A iniciativa do Instituto Galego das Artes Escénicas e Musicais (Igaem), volveron con esta formación en 2002 co CD Agora é sempre.

   Case corenta anos despois da morte de Paco Rodríguez Cotelo en Barcelona, o seu espiritu continua a estar moi presente na capital catalá xa que a súa batería, a batería que tocaba con Los Tamara, está colgada no teito do restaurante La Taberna del Cura (Gran de Gràcia, 83) propiedade do seu amigo Moncho Neira. No bombo do instrumento reza: “RECUERDO DE LOS TAMARA DE PACO PARA SU AMIGO MONCHO.”

 

Imaxe da batería que Paco Rodríguez lle regalou ao seu amigo Moncho Neira (La Taberna del Cura)

   O empresario José Ramón Neira Pérez é o propietario do grupo Moncho's, un auténtico imperio do sector da restauración. Natural de Pol (Lugo), Neira é un daqueles galegos como o propio Paco Rodríguez que crearon excelentes restaurantes en Barcelona. En 1975 inaugurou a famosa marisquería Botafumeiro, que no seu día liderou a restauración da Cidade Condal en volume de ingresos. Actualmente ten unha quincena de negocios, sendo os máis destacados o Asador del Mar, Marina Bay, Moncho's House, The Chipirón ou a devandita Taberna del Cura que, como xa dixemos, é o lugar no que podedes ver colgada no teito a batería coa que Paco Rodríguez tocou con Los Tamara.

FONTES:

Baena, Ana (2021): Manuel Costas reivindica la leyenda de Los Tamara, www.atlantico.net, 18 de abril.

Cuns Lousa, Xulio & Veiga Ferreira, Xosé M.ª (2006): Orquestras populares das Mariñas, Concello de Betanzos.

Fernández Rego, Fernando (2019): Unha historia da música en Galicia. 1952-2018, Editorial Galaxía.

Souto, Xurxo (2003): Pucho Boedo: Un crooner na fin do mundo, Documental.

_______________

1 Vid: Fernando Fernández Rego (2019): Unha historia da música en Galicia. 1952-2018, Editorial Galaxía, Vigo, páx. 22.

2 Vid: Fernando Fernández Rego (2019): Unha historia da música en Galicia. 1952-2018, Editorial Galaxia, Vigo, páx. 22.

3 Ibídem, páx. 23

4 Vid: Pueblo: Diario del trabajador nacional, Madrid, 7 de marzo de 1962, páx.14.