O SALÓN DE BAILE DE PARADA DE UXES

 Houbo un tempo no que Uxes, con dous salóns de baile, era epicentro musical da bisbarra con actuacións de renome, diversidade e moita, moita diversión, abofé! Estamos a falar do salón de Parada e do salón de Picos, que funcionaron ao mesmo tempo durante os anos 50-60 facéndose a competencia o un ao outro.

  A importancia da actividade ferroviaria do Uxes de aquela época ía ter reflexo na poboación e, en consecuencia, nos primeiros bailes celebrados nos dous locais, xa que o tren posibilitaba que se achegara ata alí xuventude de Meirama (Cerceda) ou de Bregua (Culleredo). Á parte, a situación estratéxica deste lugar, tamén daba pé (o do pé vennos moi acaido) a que se desprazaran ata alí andando mozos e mozas de Feáns (A Coruña), berce de grandes músicos, Orro (Culleredo) e de diferentes puntos da parroquia de Morás e doutras zonas de Arteixo.

  Comezamos esta festa da memoria no salón de Che de Parada. Facémolo da man de dúas mozas que bailaron alí na súa adolescencia e xuventude: Teresa Pombo Veiga, nacida en Uxes en 1937, e Carmen Mañana Mañana, nacida en Souto en 1945.

  Carmen, madriña dun servidor, recorda que onde estaba o salón había dúas casas pegadas unha a outra... “unha desas casas era a de Nieves e outra era a de Parada. Nieves tiña tenda alí. Os de Parada tiñan a vivenda no piso de arriba e abaixo era o salón. Che de Parada era de alí, de Uxes, e a súa muller tamén. Eu teño recordos de estar alí de nena. Mamá levábame a este salón cando tiña 14 ou 15 anos. Recordo que había que subir unha escaleira ou dúas e despois, unha vez dentro, entrando á man esquerda, había un bochinche grande. E alí, ao carón, había un espazo, que era onde bailabamos os rapaces. Nós bailabamos nesa zona porque senón os adultos machacábannos os pés. Os adultos bailaban no outro lado do salón. Mentres eu estaba alí, mamá falaba coa filla do propietario do local, unha tal Carmen. Chamábanlle “Carmen de Parada”. Esta muller tiña unha filla da miña idade, un ano arriba un ano abaixo. Eu bailaba coa filla dela e coas outras rapazas aló no bochinche e miña nai tornaba coa nai desa rapaza. Iso sería sobre 1958 ou 1960”.

  Con Teresa, uns anos maior que Carmen, coincidimos diante da fonte de Uxes. Cunha xerra de auga na man e sorprendida polo noso interrogatorio, recordaba que “o salón de Parada estaba onde está ese edificio alto que ves aí. Agora está todo reformado, claro. Na casa que está pegada había unha tenda, pero non era dos de Parada. Esa era a tenda de Martís. Parada xa hai moitos anos que morreu”.

No lugar que ocupa actualmente o edificio máis grande da imaxe era onde estaba o salón de baile de Parada. Na casa do lado era onde estaba a tenda de Nieves ou de Martís 

  Neste marabilloso paseo pola súa memoria, Teresa tamén nos falou de algunha das orquestras que tocaron no salón de Parada. “Eu acordo de ver aquí a Orquesta Mallo; a orquesta do Espallante, que era da Grela e, se non recordo mal, creo que era primo dos Mallos; a Orquesta Bergantiños, que eran chavales todos novos; a un músico que lle chamaban Panchón, que tocaba a trompeta e me parece que era da zona de Ferrol; a orquesta de Boquete, un músico que vivía na Coruña e que era consumeiro”.

  Ante a nosa total ignorancia sobre o significado desta palabra, pedímoslle á señora Teresa se nos podía explicar o que era un consumeiro. Rápida e concisa, díxonos que eran as persoas que cobraban o fielato, que eran unhas oficinas (xeralmente unha caseta) situadas nas entradas das vilas na que se pagaban os dereitos de consumo. E logo da oportuna explicación, díxonos que “Boquete estaba no fielato que había diante da estación de Santiago. Xa non recordo ben, pero creo que tocaba a trompeta. Eu daquela era rapaza nova e agora teño 88 anos (risas).

-Moi ben levados!- dixo o que escribe.

-Bueno, por aghora van... non hai queixa! (risas)

  Teresa tamén quixo facer unha mención especial para Josefa Martínez Gay (1928-1989), máis coñecida como Finita Gay ou polo seu alcume “A Martela”, nome do lugar onde tiña a súa casa familiar en Castelo de Abaixo, no concello de Culleredo. Considerada pioneira, por ser unha das primeiras vocalistas femininas en cantar nunha orquestra, algo restrinxido só para homes ata aquel momento, Finita tamén cantou en Uxes, onde disque causou verdadeiro furor. “Acórdome eu ben deso. Estivo nos dous salóns, no de Parada e no de Picos. E acórdome que despois de que me casei aínda fomos a un bar que “A Martela” tiña en Tabeaio, en Carral, que montara ao vir da emigración en Venezuela. A pobre morreu ao pouco”.

Finita Gay "A Martela" (Cortesía da súa familia)

  Finita Gay “A Martela”, deixou unha gran pegada entre a xuventude de toda a bisbarra. Despois de tantos anos, as persoas que a viron actuar continúan falando desta artista con verdadeira admiración ¿non o credes? Preguntade na casa aos vosos maiores e xa veredes o que vos contan.

  Tras botar varios anos aberto, e de que actuaran alí as mellores orquestras do momento mentres as parellas se prometían amor eterno, o salón de Parada ía pechar definitivamente as súas portas a finais da década dos sesenta. Carmen e Teresa recordaban que “cando cerraron o salón fixeron unha panadería. Fíxoa Antonio, un fillo de Che de Parada”.

  Sen a competencia de antano, o salón de Marcelino aínda funcionaría como tal durante algúns anos máis... mais disto falaremos a vindeira semana!

"Así fue que empezaron papá y mamá

tirándose besitos y una guiñá.

Así fue que empezaron papá y mamá

y ya somos catorce...y ya vienen más "

O ENCORO DO REXEDOIRO E A PONTE DE OSEIRO

   No pasado mes de agosto, con motivo do 60 aniversario da aprobación do decreto que daba luz verde a creación do Polígono de Sabón, publicamos unha crónica na que contamos, de xeito resumido, como se xestou este espazo industrial no que se asentan, dende hai anos, primeiras marcas mundiais que pasean o nome de Arteixo por todo o planeta (tedes a crónica ao voso dispor aquí: https://cronicasdearteixo.blogspot.com/2025/08/a-creacion-do-poligono-industrial-de.html)  

  Como podedes imaxinar. a historia do Polígono dá para moitos capítulos máis, abofé. Nas Crónicas de Arteixo desta semana ímonos centrar nun deles. Visitamos o encoro do Rexedoiro para falar da súa construción e da antiga Ponte de Oseiro, que quedou asolagada baixo as augas deste espazo que na actualidade acolle unha moi interesante diversidade de aves acuáticas reprodutoras e invernantes.

  Mais, antes de mergullar polas augas da presa, imos ver o que nos conta María Rozamontes Vázquez sobre o significado do topónimo O Rexedoiro:

   “Como outros topónimos idénticos espallados polo territorio galego, este nome facía alusión en orixe ó ruído dun cachón ou fervenza nunha corrente fluvial. En orixe sería, polo tanto, O Ruxidoiro ou O Roxidoiro, como aínda lle chama algunha xente de vello. Os Rexedoiros é un núcleo de poboación da parroquia de Larín, por onde pasa un regato que lle dá as súas augas ó río que desemboca na praia de Barrañán. Na parroquia de Pastoriza está o núcleo do Rexedoiro. O encoro do Rexedoiro está no Polígono de Sabón e nas súas augas están asolagadas A Ponte de Oseiro, A Ponte de Tabardón e A Ponte das Pedras. Había unha casa, catro muíños e unha fervenza. O topónimo alude sen dúbida a esta última. O encoro, que se construíu a principios dos anos setenta constitúe un lugar de paso e cría de aves acuáticas onde aniñan especies como as fochas e as garzas reais, aproveita as augas do río Seixedo, duns 13 km de percorrido desde o seu nacemento no Monte das Arcas ata a súa desembocadura na praia de Alba. Recibe aportacións de pequenos regatos a unha e a outra banda da conca. Rega as parroquias de Morás e Oseiro.

    Etimoloxicamente proveñen do latín RUGITORIU, derivado de RUGIRE ‘ruxir’ ”¹.

  Sobre o encoro do Rexedoiro sabemos que o proxecto para o seu saneamento e construción aprobouse o 30 de xuño de 1968 e que as obras de abastecemento e saneamento foron adxudicadas o 14 de decembro do mesmo ano á empresa madrileña “Ingeniería y Construcciones Duce S.A.” en 32.523.668 pesetas, cun prazo de execución de 18 meses. Estas obras comprendían a construción do encoro que estaba previsto que ocupase unha superficie de 561.969 m², cun volume de 1.872.660 m³ de auga represada por un encoro de planta recta con altura total de 16 metros e o aprovisionamento de auga ás parcelas industriais polo sistema de bombeo desde o encoro ata un depósito regulador de 10.000 m³ de capacidade que se levantaría no punto máis alto do Polígono: o Monte de San Tirso².

Vista aérea dos lugares do Alto de Arteixo, A Groufa, A Pedreira, Sabón e O Rañal antes das expropiacións para o Polígono Industrial. Na parte dereita da imaxe vese o río Seixedo e as leiras que había ao seu carón nos lugares da Ponte de Oseiro, Ribados e Abesados, terreos que non tardarían moito en quedar sumerxidos nas augas do encoro (IET)

  Finalizadas as obras, e aínda que nun principio o levantamento de Actas de Expropiación rematara o día 29 de abril de 1970, a Deputación Provincial da Coruña faría, posteriormente, novas expropiacións a partir de marzo de 1973 de “fincas que, situadas fuera del área delimitada como Polígono Industrial de Sabón-Arteijo, resultan afectadas por enajenación de las augas que configuran el embalde de Roxedoiro, que presta servicio de abastecimiento al indicado Polígono (...)”³.

Lugar de Rañobre antes da construción do Polígono. Á esquerda da imaxe, vense moitas das leiras asolagadas polas augas do encoro do Rexedoiro (La Voz de Galicia)

  Antes do asolagamento das terras que hoxe ocupa o encoro, a xente podía cruzar o río Seixedo por varias pontes que había na zona da que estamos a falar. A máis antiga era a Ponte de Oseiro, unha estrutura de características similares á Ponte dos Brozos. Pendente de estudos e investigacións detalladas, todo apunta a que, como mínimo, este tesouriño asolagado é de orixe medieval. O que si sabemos con certeza é que a Ponte de Oseiro formaba parte do Camiño Real da Coruña a Fisterra.

  No 2020, aproveitando unha baixada do nivel das augas do encoro que deixaron parte da estrutura ao descuberto, a arqueóloga Puri Soto, Hugo Traba, o realizador Fran Naveira e un servidor elaboramos unha peza audiovisual sobre a devandita ponte, unha peciña de 5 minutos na que quixemos destacar a importancia de aprender a mirar as paisaxes pretéritas como é o caso deste punto de Arteixo, onde se abre a porta á Costa da Morte. Aí a tedes:

______________

1  María Rozamontes Vázquez (2003): Arteixo de onte a hoxe. Volume II. Notas xeográficas, históricas, artísticas, lingüísticas, culturais e industriais sobre o Concello de Arteixo. Edita: Concello de Arteixo (Departamento de Normalización Lingüística), pp. 100-101.

2  Xabier Maceiras (2019): Sabón, autoedición, pp.147-148.

3  Boletín Oficial da Provincia da Coruña, 9 de marzo de 1973.

FEIRA HISTÓRICA ARTEIXO 1900. COUSAS DE ALDEA. Un retrato do Arteixo de 1900 na ollada de Castelao

ONDE HAI UN CRUCEIRO houbo sempre un pecado, e cada cruceiro é unha oración de pedra que fixo baixar un perdón do ceo, polo arrepentimento de quen o pagou e polo gran sentimento de quen o fixo. ¿Tedes reparado nos nosos cruceiros aldeáns? Pois reparade (Castelao)

Sinal de identidade da paisaxe galega e expresión da devoción popular, os cruceiros levántanse en encrucilladas ou preto de ermidas, igrexas e cemiterios. Castelao dicía que un cruceiro é "un perdón do ceo" e que se erixían para facerse perdoar algún pecado. Dado que en Galicia hai uns 12.000 cruceiros (uns vinte en Arteixo), as nosas faltas deben de ser grandes... Pero tamén se di que os cruceiros protexen os viaxeiros, así que para os que andades por estas terras a protección está garantida. Benvidos a Arteixo 1900, onde, como non podía ser doutro xeito, tamén temos o noso cruceiro particular.

Coincidindo co 75º aniversario do seu pasamento, nesta edición queremos homenaxear a Alfonso Daniel Rodríguez Castelao (Rianxo 1886-Bos Aires 1950), intelectual galego moi comprometido coa terra e co país que alcanzou, co paso do tempo, unha dimensión mítica.

Membro destacado da Xeración Nós, na súa persoa reuníanse as facetas de narrador, ensaísta, dramaturgo, debuxante e político. Ademais, estudou medicina, pero habitualmente confesaba que se fixera médico “por amor ao meu pai; non exerzo a profesión por amor á humanidade".

A aldea galega foi unha fonte de inspiración fundamental para Castelao. Escrita baixo un punto de vista crítico e realista, mais cunha fina ollada humorista, Cousas é seguramente a creación literaria máis orixinal que nos deixou o artista de Rianxo. Unha obra publicada por vez primeira no ano 1926, na que retratou magnificamente non só a aldea, senón tamén  arealidade socioeconómica de Galicia desde a óptica de personaxes populares, labregos e mariñeiros, e pobres xentes do campo, emigrantes, cegos e desamparados.

CHÁMANLLE A ''MARQUESIÑA'' e os seus peíños endexamais se calzaron. Vai á fonte, depelica patacas e chámanlle a Marquesiña. Non foi á escola por non ter chambra que pór, e chámanlle a Marquesiña. Non probou máis lambetadas que unha pedra de zucre, e chámanlle a Marquesiña. A súa nai é tan probe que traballa de xornaleira na casa do Marqués. ¡E aínda lle chaman a Marquesiña! (Castelao)

Moitas das aldeas das trece parroquias do Arteixo de 1900 poden verse reflectidas en Cousas, abofé. A través destas breves narracións, Castelao consegue expresar a realidade esencial do pobo galego, coa observación detallada que realiza do país e dos costumes da súa terra. Unha observación caracterizada poloselementos cotiáns propios da aldea, como a pedra, o fume, as casas co tellado de tella e a vexetación que envolve a contorna, como se pode ver na descrición da “aldea  esquecida” en Cousas, que ben podería ser calquera aldea das freguesías arteixás.

A PONTE VELLA XA NON REXE cos amores e as traxedias que leva no lombo e calquera día amañece afundida.

CASTELAO E ARTEIXO

A relación de Castelao con Arteixo vén da man de Picadillo, xa que os dous persoeiros coincidiran na redacción do xornal El Noroeste. O noso homenaxeado mesmo agasallou ao seu grande amigo cunha caricatura na que o afamado cociñeiro e ex-alcalde da Coruña está sentado diante dun pote, no que parece ser a cociña do Pazo de Anzobre, centro neurálxico da cultura galega da época, que moi probablemente Castelao visitou en máis dunha ocasión. Sobre este particular, Chau Fernández-Gago Puga, neta de Picadillo, cre recordar que cando era nena na súa casa había “unha foto de Castelao na galería de Anzobre e penso que fora tomada antes de que casara meu avó, pero non o podo asegurar porque eu non teño esa foto. Tamén sei que hai unha imaxe na que aparecen os dous xuntos nalgún número da revista Vida Gallega.”

Caricatura de Picadillo da autoría do seu amigo Castelao

Amigo dos dous era o crego e escritor ourensán Antonio Rey Soto, que paraba con certa frecuencia no Balneario de Arteixo e no Pazo de Anzobre para visitar a Picadillo. Curiosamente, Rey Soto foi o crego que casou a Castelao e a Virxinia Pereira en 1912.

Con relación á nosa zona, cousas do destino, coincidindo coa celebración do 75º aniversario do pasamento de Castelao, descubrimos recentemente un camiño esquecido que nos levou ata o Caión dos anos 40-50. Este sendeiro virtual comeza no asunto dos cegos, tan recorrente na súa obra desde que en 1914 sufrira un desprendemento de retina que o ía ter a tratamento toda a vida. Durante varios anos estivo baixo o coidado do seu amigo oftalmólogo Ángel Varela Santos, que, ademais de ser o seu oculista, mantivo con el unha grande amizade e unha intensa relación epistolar, como persoa comprometida tamén coa realidade e futuro de Galicia. Froito daquela amizade, un dos cadros de Castelao ía viaxar ata o Caión da posguerra, época na que Luis Varela Curbera, fillo de Ángel Varela Santos, era o médico da vila mariñeira.

A vea artística de Castelao parece que se mantivo sempre, dalgún xeito, oculta fronte aos seus traballos literarios ou aos indispensables idearios políticos. Con todo, os seus debuxos marcaron profundamente o subconsciente galego e algúns deles convertéronse en auténticos símbolos. Fagamos con el este camiño esquecido que nos leva ata o Arteixo 1900!

CAMIÑO ESQUECIDO que xa non vai a ningures. Un camiño calzado de pedra, inzado de silvas ensarilladas e de ortigas arnales, que se perde na boca moura dunha congostra (Castelao)

PROGRAMACIÓN: