MUÍÑOS DA PARROQUIA DE SANTIAGO DE ARTEIXO

 O Catastro de Ensenada de 1752 foi un pormenorizado rexistro de habitantes, propiedades, edificios, gandaría, oficios e outra serie de bens que ordenou realizar o rei Fernando VI nos quince mil lugares da Coroa de Castela co obxectivo de establecer un único imposto, un cobro que non se levou a cabo por mor do forte rexeitamento da nobreza. 

  O inventario deste catastro realizado na parroquia de Santiago de Arteixo recolle un total de dez muíños: un deles estaba no Rañal, era propiedade dun tal Juan de Orxeira (veciño de Herves, Carral); en Caldas había dous e pertencían a Joseph Sánchez de Taibo; e os sete restantes estaban no lugar de Candame, cinco dos cales eran de Manuel García, Antonio Torreiro, Euxenio de Boedo, Jacobo López Muñiz e Francisco Rodríguez de Ulloa. Os outros dous eran propiedade dos herculinos conventos de Santo Domingo e da fábrica de Santa María do Campo. 

 

Muíño do Rañal na actualidade

  Dous séculos despois, os muíños do Rañal, de Caldas, do Pedregal, o de Laxobre e o de Mino de Amadeo¹ eran os únicos nos que se podía moer na parroquia. Mais pouco a pouco, aproximadamente pola década dos setenta, irían pechando as súas portas e hoxe xa só quedan deles as lembranzas das noites nos muíños dos nosos maiores, noites que mantiveron viva e anovada a nosa poesía popular na que o rol erótico, a sorna e a retranca estaban sempre moi presentes, moi especialmente coa filla e a muller do muiñeiro, cos curas e co oficio. 

 

Panorámica actual do muíño de Mino de Amadeo

  As instalacións do Rañal (na actualidade aínda se pode ver parte deste edificio) albergaban no seu interior dous muíños. Un deles era propiedade da coñecida como casa dos de Bastón e o outro da casa da Leiteira, familias que tiveron o privilexio de ter luz nas súas vivendas catro anos antes de que esta chegase ao resto da aldea do Rañal, no ano 1958, grazas a un xerador instalado no muíño que lles permitía ter corrente eléctrica. Estas instalacións abrirían un abanico de posibilidades na aldea. De feito, un dos antigos propietarios dun dos muíños, o coñecido como o Tío Antón da Leiteira, foi a primeira persoa do Rañal en ter radio. Republicano, poñía a todo volume Radio Pirenaica, unha emisora creada a instancias de Dolores Ibárruri, La Pasionaria, que principiou a emitir no ano 1941 dende Moscú como unha vía de información do Partido Comunista. Pese á represión da época, o Tío Antón nunca tería problemas pola súa ideoloxía, seguramente, grazas á súa amizade co secretario municipal.

  Trinta anos antes de que as familias dos de Bastón e dos da Leiteira tiveran electricidade nas súas vivendas do Rañal, nos muíños do Pedregal dábase o primeiro paso para a electrificación da vila de Arteixo, electrificación que non se completaría ata os anos 50. Este histórico feito recollíao o xornal La Voz de Galicia na súa edición do 22 de xullo de 1925 onde, con motivo das festas patronais da vila, informaba de que:

«Aparte de otros números nuevos y atrayentes, habrá una novedad de las más gratas para el pueblo: la colocación de la primera piedra para la instalación de la fábrica de electricidad, que tan necesaria es aquí, y que se instala a base del salto de agua de los molinos del Pedregal»

Manolo Insua e a súa muller Mari Pepa diante dos muíños do Pedregal nos anos 50, matrimonio que posteriormente abriría no lugar do Cruce o bar Insua, o popular Muiñeiro (Fotografía Álvarez)

  Na actualidade, vivimos ao carón de múltiples liñas de alta tensión que saen desa empresa que tiña unha enorme cheminea e que está instalada en Sabón, moi preto onde outro muíño, neste caso eólico, xera parte da enerxía que necesita Inditex para fabricar as prendas que logo reparte por todo o planeta. Pois a uns poucos metros destes lugares, no paseo fluvial, segue estando o edificio dos muíños do Rañal. Se entras nas instalacións e pechas os ollos, é probable que aínda escoites algunha das coplas que alí se cantaban …

Esta noite no muíño

ha de haber o que ha de haber,

as telliñas do tellado

han de ir ó río beber.

_______________________

1 Dende setembro de 2013 o coñecido como o Muíño do Minoco alberga un centro de interpretación da natureza dependente do Departamento de Medio Ambiente do Concello de Arteixo.

OS TEMPOS DA RECOLLIDA DO GOLFE, O ESTERCO MARIÑO

   A maioría das nenas e dos nenos galegos que nos criamos na aldea antes dos anos 80 medramos escoitando centos de contos que os maiores contaban a carón do lume da lareira nas longas tardes invernais, contos que na casa dun servidor era ben raro que os avós e os tíos non lle deran protagonismo ao mar cando había xuntanza familiar pola festa do Santiago ou da Santa Eufemia.

   Falar do mar na nosa casa, era falar de moito sacrificio e de traballo moi duro, e a recollida do golfe, que son as algas ou argazo que o mar arrinca e arrastra ata as rochas e os areais, era un deses traballos escravos dos tempos de antano.

Golfe na praia Area Grande de Suevos

   Esta actividade, moi enraizada nos veciños da contorna das praias e presente ata hai ben pouco tempo, foi sustento ben importante para a xente que se adicaba á labranza pois, naqueles tempos de escasezas económicas e de recursos que lle tocaron vivir aos nosos avós, o golfe era como un agasallo caído do ceo: grazas a el as terras podíanse aboar de xeito gratuíto con notable dose de iodo!

Carrexando golfe

   A recollida deste esterco do mar era unha tarefa traballosa e moitas veces, cando se apañaba nas rochas, abofé que ben perigosa. Emilia Pichel, nai do veciño do Rañal Francisco Sanjurjo, máis coñecido como Kiko de Pichel (un pai para quen escribe), perdera a vida nun día de novembro de 1929 cando estaba collendo no golfe nas rochas da Ermida do Rañal, a carón donde hoxe está o monumento ao Voyeur, o que coloquialmente todas e todos coñecemos como 'Mirón' ou 'Vixiador.' Emilia recollía o esterco mariño para abonar as terras nas que quería plantar, no mes de Nadal, as patacas de cedo. Tiña 30 anos e deixaba orfos a dous fillos de curta idade: Ramón e Kiko. 

El Heraldo de Madrid, 21 de novembro de 1929

   Meus avós dicían que tras dos temporais, o golfe chegaba en grandes cantidades á ribeira das vilas. Falaban de bardas de golfe e contaban que moitas veces, dependendo das mareas, había que madrugar moito para ser os primeiros en chegar ás praias. Amañaban o carro de bois, as ferramentas para a recollida e os paxes de vime para carrear. Logo, xa nos areais, había que procurar unha situación boa e coa maior comodidade posible para cargar o carro que, unha vez cheo, levábase ás leiras para esparexer todo posteriormente.

Recollendo golfe no mar

    Meus tíos contan, coa retranca que herdaron de seu pai, que cando eran mozos teñen ido a paxear no golfe ao dereito de vir de troula..."eran outros tempos que oxalá non volten", din. Cando falo con eles desta tarefa moito lles brillan os ollos, non sei se polas lembranzas do traballo duro ou pola nostalxia dos tempos mozos. En calquera caso, o certo é que o golfe foi durante séculos unha boa axuda para as familias que vivían a carón do litoral.

   O Padre Sarmiento, no seu Coloquio en milduascentas coplas galegas, escrito en 1745, faille referencia nunha copla ao devandito esterco mariño:

 

Vai coller o gasto

cun sacho e cun cesto,

o gasto das bestas,

dos homes e cerdos,

e mais para estrume

o golfe mareiro,

a xeba e argazo

o bocho e verdello.

   

   Nos anos 50 tamén había xente que facía unhas pesetas coa venda do chamado “gholfe bo” que segundo nos contaron ía destinado, principalmente, ao mundo da farmacia e da cosmética.

   Coa creación do Polígono de Sabón nos anos sesenta, unha das primeiras empresas que levantaron alí as súas instalacións foi Gomas Marinas S.A., unha factoría dedicada ao aproveitamento industrial das algas sobre a que prometemos falar no futuro nestas Crónicas de Arteixo xa que aínda vive algún dos antigos empregados desta empresa coñecida como a “fábrica de algas”.

Imaxe das instalacións de Gomasa (Gomas Marinas S.A.), máis coñecida como a "fábrica de algas"

Ata a semana que vén!

O NAUFRAXIO DO VAPOR ALEMÁN "TRIER" EN SUEVOS EN 1902 (3ª parte e fin)

   As doce da mañá do martes, 9 de setembro de 1902, comezaba no consulado de Alemaña na Coruña a poxa polo vapor alemán “Trier”, embarrancado en Suevos a principios de xullo. O prezo de saída de 25.000 pesetas, considerado baixo polos comisionistas, axentes de negocios e representantes de casas de Bilbao, Cádiz e Vigo, ía provocar unha gran expectación no consulado, edificio no que se deron cita ata un total de 49 persoas. Durante máis de unha hora, foron moitas as cantidades en pugna, mais finalmente adxudicábase o navío como mellor ofertante a José Teijeiro por 110.500 pesetas. 

   Nese mesmo día, Teijeiro organiza os preparativos para o desmantelamento do “Trier”, un vapor que naquel intre xa estaba en moi malas condicións. Teijeiro contrata cuadrillas de obreiros (principalmente carpinteiros), a lancha de vapor “María Pita”, que xa participara nas tarefas de transbordo da carga do buque alemán, e dúas gabarras para o traslado dende A Gaianda ata a baía coruñesa das máquinas, ferros e outros materiais do despezamento.

Panorámica actual do illote da Gaianda

   O barco mostraba un aspecto desolador. No seu interior non quedaba nada, nin unha peza de roupa, nin sabas, nin manteis, nin panos de mesa. Da vaixela de primeira clase non quedara nin un prato, nin unha copa, nin unha culler, nin un coitelo...e a da segunda e terceira clase, o mesmo.

    Os mobles tamén voaran. Tan só quedaran os que non se podían transportar facilmente. Polos corredores adiante podíanse ver algúns lavabos deitados no chan, embrullados en colchonetas e amarrados con cordas, evidentemente preparados para “a fuga”, mais certamente faltou tempo para levalos.

    Na máquina do vapor tamén se advertían en todos os aparellos as pegadas dos ladróns, que ademais arrancaran grandes anacos de canalizacións de cobre. E polo demais, non deixaran nin cabos, nin motores… nada de nada. É de supoñer que, cando se enteraron de que o “Trier” ía ser vendido, houbo como unha febre masiva por apoderarse dos últimos obxectos de valor do barco embarrancado na Gaianda.

O vapor "Trier" embarrancado na Gaianda (La ilustración española y americana, 15 de xullo de 1902, páx. 32)

   A urxencia do desmantelamento era grande por causa do inverno, polo que as cuadrillas contratadas por José Teijeiro comezan a traballar decontado, concretamente o xoves 11 de setembro. Neses días o mar non tiña acougo e rompía con forza contra o casco do “Trier” e as acometidas oceánicas contribuían a facer máis rápido o seu desmantelamento. Os carpinteiros, a golpe de machada e de escoupro foron retirando a tolda do navío, a obra morta¹, a cuberta, os camarotes, sollados, etc. Cando finalizaron, outra cuadrilla de obreiros comezou a retirar a máquina, os paus, a cheminea… O desmantelamento do navío continuaría durante todo o mes de outubro.

    Ao longo dese mes de outubro tamén se foi vendendo en poxa parte da carga que o “Trier” levaba nas adegas con destino ao continente americano. Sirvan de exemplo estos dous anuncios publicados na prensa da época:

El Noroeste, 4 de outubro de 1902

El Noroeste, 22 de outubro de 1902

    Nos primeiros días de novembro, as inclemencias metereolóxicas complicaban notablemente os traballos de despezamento que se estaban a facer no vapor alemán, chegándose a vivir situacións de moito risco e moi angustiosas nas dúas gabarras e na lancha “María Pita”. Deste xeito, na mañá do día 7, o forte mar de fondo estivo a piques de provocar unha terrible desgraza en Suevos, xa que esnaquizou por completo contra as rochas do que hoxe é a “Cheirona” unha das gabarras que contratara José Teijeiro. Infelizmente, poucas horas despois, a outra gabarra, que estaba ateigada de obxectos, ía tamén a pique tan só uns minutos máis tarde de bater bruscamente co casco do “Trier”. No momento do suceso, nesta gabarra traballaban varios obreiros, salvándose milagrosamente todos eles ao agarrarse á escada do barco alemán que estaban desmantelando. Un deles, José Babío, non foi esmagado por un tris, pois o seu corpo quedara posicionando xustamente entre a devandita gabarra e o casco do “Trier”.

Obsérvese á esquerda da imaxe o illote da Gaianda e, á dereita, as instalacións da chamada "Cheirona" de Suevos

     O desmantelamento ía continuar ata que o armazón do vapor quedou ao ar, sen unha prancha e sen un parafuso. E xa nos primeiros meses de 1903 podíase ver a Gaianda como se pode ver na actualidade, como se non tivese acontecido nada alí, como se todo fose un soño…

    Curiosamente, o nome do vapor alemán ía ficar na toponimia do litoral de Suevos ata os nosos días xa que a furna existente xusto en fronte da Gaianda, a mesma na que a ondada acumulaba moitas das cousas que a tripulación do buque tiraba ao mar, aínda aparece nos mapas como “Triel”. A longa transmisión oral ocupouse de deturpar o orixinal “Trier”.

No mapa podemos ver sinalados o illote da Gaianda e O Triel e na foto, cunha frecha, a zona da Furna do Triel

Panorámica da Furna do Triel, que debe o seu nome ao embarrancamento na zona en 1902 do vapor alemán "Trier"

FIN

___________

1 Parte do casco dun barco que está encima da liña de flutuación.

O NAUFRAXIO DO VAPOR ALEMÁN "TRIER" EN SUEVOS EN 1902 (2ª parte)

    O vapor alemán, tal como estaba, non necesitaba que se lle dese remolque. Cumpría dispor dun salvamento propiamente dito, traendo potentes bombas, cubrindo os furados do fondo, etc. E para iso telegrafíase ao vapor "Newa", que nese momento encontrábase en Xibraltar. 

O vapor alemán "Trier" embarrancado en Suevos (La ilustración española y americana, 15 de xullo de 1902, páx. 32)

   Continuaban chegando infinidade de persoas ata o lugar do sinistro, tanto por terra canto por mar para ver o barco e, moitas delas, burlando a vixilancia dos carabineiros, apoderábanse do que o fluxo das ondas deixaba nas praias de Bens e nas de Suevos. Queixos, lentes, sombriñas, garrafas de viño, numerosísimas latas de comida en conserva e navallas de barbear xa se vendían polo camiño antes de entrar na Coruña e na Baiuca. O queixo, que era o artigo que tiña máis compradores, vendíase a 2,50 pesetas cada un. A pillaxe e o roubo estaban, nesas horas, á orde do día a pesar dos esforzos das autoridades que se viron novamente na obriga de efectuar tiros para o ar, coa finalidade de amedrentar aos raqueiros e obrigalos a fuxir. No entanto, o roubo continuaba!

   Por mar, arredor do "Trier", navegaban numerosas embarcacións ateigadas de persoas que agardaban a ocasión para botarlle a man a canto puidesen. Este feito ía provocar que o día 11 de xullo foran detidas dúas embarcacións cargadas con numerosos obxectos do barco alemán: a "San José", con matrícula da Coruña e patroneada polo mariñeiro Francisco Pichel (a) "Ollo vivo", e a lancha "Manuel", con matrícula de Santa Cruz.

   Outra das embarcacións que rondaba preto do "Trier" era a "San Francisco", con matrícula de Caión, patroneada por José Freire Otuño e tripulada polos mariñeiros Evaristo Lareo, Ramón Muíños, Cristóbal Ventureira, José Antonio Vazquez e Basilio Freire, a cal tamén tería problemas coas autoridades, xa que despois de desobedecer a orde de atraque dos carabineiros, estes vense na obriga de efectuar fogo para o ar, co obxectivo de intimidalos. O cabo Manuel Vázquez repetiulles a orde de atraque, mais obtería o mesmo resultado.

-"Facédeos desembarcar de calquer xeito", ordénalle o cabo aos seus carabineiros.

   Un deles, José Noya, que estaba moi preto da "San Francisco", dispara un tiro por enriba da embarcación caionesa para unha nova intimidación, mais estes fan caso omiso. As intimidacións continuaron de palabra e como a teimosía dos de Caión era grande, Noya disparou de novo, ferindo daquela aos mariñeiros José Antonio Vázquez e o rapaz Basilio Freire¹. Foi entón, cando os mariñeiros de Caión atracaron e posteriormente varios homes do barco deixaron a Vázquez, que manaba abundante sangue pola ferida, sobre unhas rochas, á espera dos auxilios do médico do "Trier". Os carabineiros incautaron o que había na embarcación e levárono para un almacén provisional que formaran na praia de Bens, onde gardaban o resto dos obxectos que lles apresaran aos raqueiros e outros que o mar tiña pousado nos areais e nas rochas. 

Panorámica da praia de Bens a principios da década dos 60, antes da construción da refinerería (Ángel Blanco)

    O que estaba a acontecer en Suevos era unha cousa insólita. Por un lado, as autoridades tentaban impedir que a xente se apoderase da carga do navío, para evitaren desa maneira o contrabando e, por outro, a tripulación do "Trier", despois de subir as mercadorías á cuberta, tirábanas indistintamente ás gabarras ou ao mar. Había pouca preocupación por parte dos mariñeiros alemáns da sorte que pudese correr todo. Apreciábase unha enorme falta de dirección e a confusión era notable. Visto isto, era comprensible que a xente de terra non tivese reparo en recoller o que a tripulación do vapor alemán trataba con tan pouca consideración.

    O domingo, 13 de xullo, chega de Xibraltar o remolcador inglés "Newa"². O seu capitán, logo de comparecer no lugar do sinistro, sube a bordo para enterarse en primeira persoa das condicións nas que se atopaba o "Trier", que continuaba escorado de estribor. As potentes bombas do "Newa" comezan a achicar a auga que tiña o barco alemán nos compartimentos estanco, e dous mergulladores do remolcador descenden varias veces para ver o xeito de tapar provisionalmente os furados que as rochas abriran no casco. O alixo da carga continuaba como nos días anteriores: 205 obreiros ocupábanse de cargar nas gabarras as mercadorías que despois transportaban ata os almacéns da rúa Teresa Herrera e no que había próximo á fábrica de mistos de Zaragüeta.

    O xoves 17 téntase por fin, aproveitando a marea chea das dúas da tarde, colocar o "Trier" en condicións de saír do lugar no que se achaba. O vapor, facendo funcionar a súa máquina e auxiliada polo "Newa", volta a recobrar en parte a súa primitiva posición, mais de maneira incompleta. Coa achicadura das bombas, a auga diminuiría considerablemente e a carga xa se extraera por completo. No entanto, o navío, se ben aboiaba, non o facía tanto como se agardaba. O capitán do "Newa", decatándose de que só co seu barco o "Trier" non sairía da Gaianda, requere á súa armadora outro barco, decidindo a compañía enviar o "Herakles", un remolcador de maior potencia que o "Newa e que contaba, alén diso, con aparellos para este tipo de traballos. Mesmo así, o "Newa" fai outra tentativa de remolque na madrugada do sábado. Ás tres e cuarto, hora na que a marea tiña chegado á súa máxima altura, comezaron a funcionar as bombas e o remolcador deu avante, fixo virar a hélice, os cabos cos que se daba o remolque puxéronse en tensión e o "Trier" principiou a avanzar lentamente. O percorrido acadado non sería longo (oito ou nove pés), mais a manobra faría renacer en todos a confianza en que o vapor alemán sería posto a salvo coa axuda do "Herakles".

   Neste mesmo día, facía escala no porto da Coruña o vapor "Alfonso XIII", da Transatlántica española, e sae rumbo á Habana coa pasaxeira Elda Cooper (que viña no "Trier" en primeira clase).

   O "Herakles" chega á cidade herculina pouco antes das sete da tarde, no domingo, e ás dez da noite, aproveitando que o ceo estaba limpo e a noite bastante clara, diríxese cara a Suevos mais, o mal estado do mar e o forte vento do nordés, imposibilitarían toda clase de preparativos durante uns días.

    O mércores, 23 de xullo, por fin se leva a cabo o tan ansiado remolque, que desde había xa bastante tempo, se tentaba dar ao "Trier". O vento calmara e ás catro e media da tarde, aproveitando a marea viva, comezan os traballos. Había que conseguir que o buque flotase para facelo saír das rochas que o aprisionaban pola parte central. Principiouse por facer funcionar as bombas de achicadura, suxeitáronse as amarras das vitas da popa ás da popa do "Newa", mentres que nas vitas de proa se amarraron algúns cabos que lanzara o "Herakles", pretendendo conter o "Trier" na dirección do canal e impedir que fora empurrado polo mar cara a terra. Fíxose funcionar, ademais, a máquina do vapor alemán para dar maior impulso e facelo saír da "cama" que lle formaran as rochas. Todo sería inútil: o "Trier" non se movería nin un metro, polo que as esperanzas de que saíra da Gaianda, comezaban a fraquear. Non obstante, os capitáns do "Newa" e do "Herakles", así como o resto dos oficiais, non desesperan e pensan na opción de dinamitar as rochas que detiñan ao barco. O peor era que cumpría agardar á lúa nova para que as mareas subisen abondo.

Panorámica actual do illote da Gaianda

    En vista de que os esforzos realizados non deron resultados positivos, acórdase que 35 dos 57 tripulantes do barco alemán regresen a Bremen e para isto telegráfase a Vigo co obxecto de que se envíe á Coruña o vapor "Pfalz", que regresaba de Buenos Aires con pasaxeiros para Galicia e Alemaña.

   Case un mes despois da última tentativa, o martes 19 de agosto, téntase un novo remolque. Había uns días que tiñan organizado os preparativos para levalo a cabo, decidindo colocar o barco na súa primitiva posición, xa que os técnicos consideraban que o lugar no que quedara, despois dos remolques anteriores, era moi perigoso. Pretendían tamén, colocalo de tal maneira que os mergulladores pudesen recoñecer a quilla e tapar os furados que había.

   Principiaba o enésimo remolque. O "Newa" e o "Herakles" traballaban con fé. As bombas funcionan durante bastante tempo, ata que conseguen despexar toda a auga que contiña o barco, e así deixalo aboiando. Xa a seguir, os remolcadores dan varios puxóns e por fin o "Trier", despois de cabacear durante un anaco, avanzou lentamente uns 15 metros. Trataron entón de obrigarlle a marchar de lado, mais infelizmente, o casco volta a bater nun baixo, o que provocaría a suspensión do remolque. Uns momentos despois, os mergulladores examinan a nova situación do barco e, após as oportunas comprobacións, chégase á conclusión de que o "Trier" non sairía de entre as Gaiandas máis que en anacos.

   As persoas que coñecían perfectamente esta parte do Atlántico viñan predecindo tempo atrás o que finalmente tiña que acontecer. A marusía dos últimos días de agosto de 1902 causaría tal destrozo no "Trier" que lle fendería totalmente a parte plana da quilla. O vapor alemán estaba alagado por completo e a auga xa cubría a máquina. Neste estado, era imposible o salvamento. A triste nova da perda total do barco seríalle comunicada o 31 de agosto á dirección da Lloyd en Bremen, decidindo a compañía vendelo en poxa.

   O xoves, 4 de setembro, o capitán Gehrke e o primeiro oficial A.M. Loewe saen para Alemaña no tren-correo acompañados do inspector que a Lloyd enviara a Suevos. O resto da tripulación, uns 23 mariñeiros, excepto o cociñeiro (que era galego), parten para Bremen o martes 9 no vapor "Wittemberg", que procedía de Lisboa. O cociñeiro José Canosa, despois de pasar uns días coa súa familia, embarcaría días máis tarde no "Schleswig".

   Ás doce da mañá do 9 de setembro de 1902, iniciábase a poxa do "Trier" no Consulado alemán na Coruña, sendo o seu prezo de saída 25.000 pesetas. Había 49 persoas presentes, moitas delas axentes de negocios de Bilbao, Cádiz e Vigo. Após unha hora de poxa, adxudicábase o navío, como mellor postor, a José Teijeiro, veciño de Santa Marta de Ortigueira, polo valor de 110.500 pesetas.

(...CONTINUARÁ)

 

 ___________________

1 Unha bala atravesou a perna dereita sobre o xeonllo de Vázquez, con orificio de saída baixo a rótula, tocando no ombro dereito a Basilio.

2 Hai que sinalar que a tripulación do "Newa" organizaría dous anos máis tarde, o 12 de marzo de 1904, un dos primeiros partidos de fútbol xogados na Coruña. O encontro disputaríase, segundo conta Fernando Patricio Cortizo en "Historia da costa galega e os seus naufraxios", na antiga praza de touros da urbe herculina e o rival fora o Football Club Coruña.

O NAUFRAXIO DO VAPOR ALEMÁN “TRIER” EN SUEVOS EN 1902 (1ª parte)

  Nas primeiras horas da tarde do 6 de xullo de 1902, nas rúas do barrio coruñés de Santa Lucía rumoreábase que un vapor alemán que se dirixía cara a América embarrancara preto da praia de Bens. Eran as primeiras novas do sinistro do "Trier", noticias que pasaran case inadvertidas na cidade herculina por ser domingo.

Debuxo do "Trier" embarrancado en Suevos (El Noroeste, 8 de xullo de 1902)

    Ao mando do capitán M.A.Gohrke, o "Trier" zarpara de Bremen, cidade na que estaba matriculado, para facer singradura cara á Habana e Veracruz con cincuenta e catro tripulantes e tres pasaxeiros: dous de terceira clase, Paulo Fendius, reloxeiro brasileiro que se dirixía a Keywest (Cuba); e Óscar Peine, xastre de Berlín que viaxaba á Habana; e un de primeira, a alemá Elda Cooper que ía casar na Habana.

    Antes de atravesar o Atlántico, o vapor alemán tiña que facer escala no porto belga de Antuerpe, de onde sairía ás catro da tarde do xoves 3 de xullo, e no da Coruña, onde tiña previsto recoller seis pasaxeiros e vinte toneladas de carga, consistente na súa maioría en patacas e conservas. No cargamento que xa transportaba da Alemaña, predominaba unha gran parte de sacos de cemento e de arroz, e outra de paquetes de papel secante ou para envurullar, mais tamén levaba vaixelas de porcelana e de prata, caixas de espellos, máquinas de coser, navallas de barbear, mobiliario, mantas, viño, unha máquina trilladora que ía para Tampico (México), latas de comida en conserva, cortizas, latas de pintura, queixos, cervexas e un longo etcétera.

El norte de Galicia, 7 de xuño de 1902

    O "Trier" fora construído en 1898 en Bremen. Tiña casco de ferro con fondo duplo e compartimentos estancos. O seu cargamento bruto era de 3.168 toneladas, contando con 2.517 de rexistro. As súas dimensións eran de 308 pés de popa a proa, 42 de manga, 50 de puntal e tiña un calado de 24 pés. O vapor alemán pertencía á Nordeutscher Lloyd, que nesa altura rivalizaba coas máis poderosas compañías navais do mundo. Fora deseñado do mesmo xeito que o "Mark", o "Norderney" e que o "Wittekind", tendo tamén a mesma potencia (1.500 cabalos) que os seus tres "irmáns". Nun primeiro momento, a Lloyd destinouno a facer a liña da Alemaña para o Brasil, mais en novembro de 1901, a compañía establece servizo de vapores á Habana e Veracruz e destina o "Trier" a esta nova ruta.

    O luns 7 de xullo, xa coa normalidade semanal, confirmábanse os rumores que se escoitaran en Santa Lucía polo que logo se espallou a nova no resto da cidade, aínda que inicialmente non se sabía concretar o punto exacto do sinistro…“detrás do Monte de San Pedro", dicían moitos. O barco alemán embarrancara no illote da Gaianda¹, naquela hora tamén coñecido como Pena dos Corvos, lugar que nas cartas e planos da época aparecía como Cabo Lagosteira, mais que os mariñeiros chamábanlle Os picos de Nostián.

Illote da Gaianda. Ao fondo, Lagosteira

   O accidente fora un erro do capitán Gohrke xa que, por causa da espesa néboa existente, confundiu o Monte de San Pedro co Cabo Prior, montes que teñen un declive moi semellante cara o mar e con brétema é doado confundilos. Foi así como o "Trier" embarrancou nas rochas da Gaianda provocando un gran estoupido. 

Imaxe tomada no litoral de Suevos na que vemos o Monte de San Pedro e, ao fondo, o Cabo Prior

   Aos poucos, irían aparecendo os veciños e veciñas da contorna, xente que se ía achegando ao lugar do sinistro ateigados, uns con eixadas, paus e ganchos, e outros con espingardas². Concepción Conchado, unha das testemuñas do accidente, sinalaba o navío persignándose:

    -"Eu estaba traballando na leira e vin vir o vapor cara á Ghallandra. Fíxenme cruces. Arrenegado sexa o demo! Pero veñen tolos ou borrachos! Porque só así se explica! A néboa era pechada, pechada de veras, pero ben se vían as penas, e ademais este nen é rumbo nen é nada! Sentín un tumbo moi grande. ¡Madre de Dios! No vapor deron en berrar, en tocar os chiflos... Botei a correr, e cando xa ía lonxe sentín como bruaba o barco. De noite, cando alá na miña casiña apenas podía pechar ollo, sentía como o demo este bruaba, bruaba...³"

    Enrique Bello, outra das testemuñas e veciño de Borroa, levou o susto da súa vida. Estaba pescando na zona do Carruncho e a néboa impedíalle ver o horizonte. Entretido na pesca, levantou de repente a cabeza e asustouse ao ver de fronte, rasgando a néboa, que avanzaba algunha cousa grande, negra, monstruosa. Ergueuse, esfregou os ollos e viu como sobre el, e a bastante velocidade, ía precipitarse "aquilo" que lle parecía inmenso, fantástico. Apañou a cana e o cesto de vime e comezou a correr, e cando se ía afastando, voltando atrás temeroso a cabeza, sentiu un estrondo como o dun cañonazo. O "Trier" acababa de encallar, batendo nas rochas do illote da Gaianda. 

Mapa da localización do embarrancamento do "Trier" (El Noroeste, 8 de xullo de 1902)

   As primeiras forzas en presentarse no lugar foron as do posto de carabineiros de Pastoriza, mandadas polo carabineiro de primeira José Martínez. Axiña chegaron máis autoridades da Coruña, entre elas o cónsul da Alemaña na cidade, Meyer, consignatario de todos os barcos da Nordeutscher Lloyd, e o seu representante Alberto Senz (que era cuñado de Meyer) e, deseguida, envían telegramas para trataren de conseguir o remolcador "Anita" e un vapor para o transbordo da carga. Gehrke confesa o seu erro ao cónsul e non tenta xustificarse. Está abatido, mais mesmo así, confiaba na marea chea e no auxilio do remolcador para saír de Suevos, cando fose alixeirada a tonelaxe do barco. A bordo, dispuxo que continuase a vida ordinaria para os pasaxeiros, xa que ningún deles quixo saltar a terra, aínda que se lles ofreceu esa posibilidade, agardando que o "Trier" puidera continuar viaxe.

    Os auxilios requeridos polo cónsul acudirían en breve. Pouco antes do mediodía do luns, os vapores "Victoria" e "María Pita" chegaban á Gaianda remolcando dúas gabarras para a descarga da mercadoría do "Trier" e, nese mesmo día, xa transbordan 80 toneladas de carbón e de arroz que almacenan nun local próximo á fábrica de mistos Zaragüeta e noutro local na rúa Teresa Herrera. As negociacións cos propietarios do remolcador "Anita" non frutificarían mais, o martes 8, chégase a un acordo co vapor "Comercio", que recibiría 15.000 pesetas se conseguía salvar ao "Trier" e só a metade se fracasaba, finalizando o contrato ás seis da tarde.

Fábrica de mistos Zaragüeta na Coruña (https://www.facebook.com/FotosAntiguasDeCoruna)

   No alto dos Picos de Nostián, ao longo dos carreiros do Regueiro, sobre a furna da Agudela e nas rochas próximas ao barco alemán, formigaba o persoal que chegaba das parroquias de Arteixo e da Coruña para ver o salvamento. A curiosidade vence toda prudencia e, mulleres e homes, descenden polas rochas ata que lles salpica a espuma do mar. Comeza o remolque. Son momentos de moita ansiedade. A máquina do "Comercio" traballa a toda presión e o cabo metálico ponse tirante, ríxido, apreciándose a sacudida que imprime.

   Todo parece ir ben. De súpeto, o "Trier" érguese por fin. Xa non é o barco escorado que se vía momentos antes. A bordo, os tripulantes andan dun lado para outro executando ordes. As xentes dos Picos de Nostián lanzan berros de xúbilo entusiasmados, axitando sombreiros e panos. 

Panorámica dos Picos de Nostián dende o litoral de Suevos

  Mais subitamente, a violencia das ondas levan a popa cara a costa, cara un lugar moito máis baixo e quebrado. Toca a sirena do barco alemán e o capitán do "Comercio" dáse conta que é imposible continuar o remolque naquela dirección porque, se o fixesen, o "Trier" embatería contra as rochas. Cumpría remontarse máis para o norte, mais o temón do "Comercio" xa non podía virar máis nese sentido. O cabo do remolque perde a tensión e a seguir, enrédase nas hélices do navío alemán, escorando novamente. Sen dúbida tiña avanzado uns metros, mais ficara peor do que estaba: antes da maniobra descrita estaba a cen metros da terra pola popa e agora estaba moito máis preto.

   Faise unha nova tentativa para o remolque do vapor sinistrado, esta vez para o norte, polo que o "Comercio" muda de situación e achégase canto pode á Corveira. Durante tres cuartos de hora o remolcador traballa incesantemente, mais conforme pasa o tempo, íase perdendo toda esperanza de retirar o "Trier" daquel lugar. A néboa era tan compacta que a costa e o horizonte desaparecerían da vista das testemuñas do sinistro. Chégase ás seis da tarde e o contrato do "Comercio" expira. O capitán Abellá manda arriar o cabo. A empresa do remolcador gaña 7.500 pesetas e non é posible facer máis para conseguir o total da cantidade estipulada.

    O mércores 9 téntase outro salvamento. Nesta ocasión é o vapor "Hércules", co capitán Manuel Romero ao mando, o que acude a Suevos. Estaba previsto principiar o remolque a partir das cinco da tarde, hora na que comezaba a subir a marea. Mentres tanto, continuábase alixeirando o "Trier". As gabarras proseguían co transporte de parte das mercadorías para Coruña e, outra parte da carga comézase a lanzar ao mar. Tíranse grandes caixas cheas de queixos, barricas dun metro de diámetro que contiñan quinquillaría e xoguetería, e tamén infinidade de sacos de fariña. As xentes que curioseaban desde as primeiras horas do sinistro, facían todo o posible por apañar algunha destas mercadorías que a tripulación do "Trier" lanzaba a auga mais, incomprensiblemente, os carabineiros o impedían efectuando disparos para o ar. 

Panorámica do illote da Gaianda, lugar onde embarrancou o vapor alemán "Trier" en xullo de 1902

   Principia o remolque, ao que finalmente se unen dous vapores máis, o "Victoria" e o "Anita" e tamén, o "María Pita" que, amarrado cun cabo á proa do "Hércules", servía de guía tirando deste e dándolle rumbo. O tirón simultáneo dos tres barcos é poderoso, porén o "Trier" non avanza. O "Hércules" fai desesperados esforzos. El só imprime máis forza que os demais vapores xuntos, mais todo é inútil. Chega o momento da marea chea e polo tanto a ocasión para o esforzo decisivo. Non obstante, a hélice do barco alemán deixa de funcionar e, definitivamente, non sae das rochas da Gaianda. Tiña asolagadas as adegas 2 e 3. As bombas de a bordo traballan incesantemente para achicar a auga, mais a tarefa non é doada. Tíranse máis mercadorías para o mar, entre elas a máquina trilladora que ía para Tampico (México), e outros moitos obxectos. Os pasaxeiros, intuíndo o futuro do barco, por fin se deciden a abandonar o "Trier" e soben a bordo do "Hércules", que os achega ata A Coruña, onde a casa consignataria do cónsul Meyer encárgase do seu aloxamento.

(...CONTINUARÁ)

_________________

1 Tamén hai quen lle chama A Ghallanda, A Ghaianda, A Ghallandra ou A Gallanda.

2 Arma antiga semellante a unha escopeta co canón moi longo e a culata decorada.

3 Vid. La Voz de Galicia, 8 de xullo de 1902.