Nas Crónicas de Arteixo desta semana imos dar unha volta pola historia educativa de Armentón, que é unha das parroquias do noso municipio que aínda ten a sorte de contar con escola unitaria, a Escola de Educación Infantil de Rorís.
Segundo as informacións de Manuel Blanco Rey, Armentón conta con escola pública dende xaneiro de 1852. Nese mesmo ano, o 14 de xuño, o alcalde da época, Antonio López López, presenta ao resto da corporación un oficio do Gobernador Civil no que lle comunica ao rexedor arteixán a resolución da Comisión de Instrución Primaria da Provincia de que no distrito de Arteixo “(…) se construyan, por ahora, cuatro escuelas públicas: una en la Parroquia de Pastoriza para la misma, Oseiro y Suevos; otra en Arteijo para ésta, Loureda y Morás; otra en Monteagudo para ésta, Armentón y Larín; otra en Barrañán para ésta, Lañas, Chamín y Sorrizo; dotadas las dos primeras con 1.000 reales cada una y las dos últimas con 500 reales. El Sr. Alcalde proporcionará locales y todo lo demás que sea necesario1 ”.
O primeiro local escolar desta freguesía parece ser que foi a sancristía da igrexa parroquial de San Pedro de Armentón. Posteriormente, a partir de 1877, a rapazada desta zona de Arteixo ía aprender as primeiras letras no Pazo de Anzobre, nun local que, segundo nos contou Chau Fernández-Gago Puga (neta de Picadillo), a familia Puga utilizara ata aquel entón como celeiro, “para gardar o trigo das rendas”, díxonos Chau.
![]() |
Panorámica actual do edificio no que estivo a Escola Mixta de Armentón (Xabier Maceiras) |
Entre idas e vidas de diferentes mestres e mestras ao longo de máis de medio século, a bilbaína Carmen Marín Martínez era a profesora da escola de Armentón cando se proclamou a Segunda República. Rexentábaa dende o 1 de outubro de 1930 e percibía un soldo anual de 2000 pesetas2.
Sucédea no cargo Fe Aurelia Ledo Barja, natural de Reigosa (Pastoriza, Lugo), unha mestra que viña de impartir a docencia na escola da Silva e que comeza en Anzobre o 15 de decembro de 19313. María Barbeito Cerviño, muller emprendedora que promoveu e difundiu diferentes métodos pedagóxicos e que naquela altura desempeñaba o cargo de inspectora-mestra da zona da Coruña, describía a Fe Aurelia do seguinte xeito:
“Exteriormente, de carácter afable y simpático. De escasa formación pedagógica y de nivel cultural, regular; de lenguaje, culto. Influencia sobre sus alumnos poca y los resultados de la enseñanza que impartía no eran muy abundantes4 ”.
A falta de saúde constituía, para a inspectora, o maior defecto desta mestra xa que sufría “hemorragias, anemia cerebral, anginas y varias cosas más5”. E a maior cualidade como mestra era a súa bondade, procurando manter boas relacións, segundo a inspectora, coas autoridades e a veciñanza.
Durante a súa permanencia á fronte desta escola, Fe tivo tres visitas de Inspección por parte de María Barbeito, que en agosto de 1931 publicara un interesante artigo no Boletín da Academia Galega sobre o bilingüismo na escola galega. Neste artigo, recoñecendo o seu "rexionalismo acendrado", María Barbeito plantexa a necesidade do uso da lingua materna entre o profesorado e o alumnado, así como reivindica:
"Dedicar un día a la semana para la lectura, escritura y conversación en la lengua vernácula para todos los alumnos sin distinción. Lecturas y recitaciones ese mismo día, de nuestros poetas y prosistas más destacados6 ”.
Precisamente, nunha das visitas da inspectora a Armentón, Fe Ledo expuxo os temas “Lenguaje con comparación de términos entre lengua gallega y castellana” e tamén deu unhas leccións sobre Dereito establecendo as “diferencias entre la Monarquía y la República7”.
Con relación ao canto nesta escola de Anzobre, cousa que María Barbeito valoraba moitísimo, a inspectora di que “no sabían nada, excepto el Himno del Árbol” e conclúe o informe sobre a devandita escola sinalando o seu maior defecto: “Su pobreza material y espiritual8”.
Fe Ledo estaba casada con Emilio Alba Lamas, empregado municipal do Concello da Coruña (Xefe de Negociado de terceira clase) que era un dos dezanove fillos de Enrique Alba e Clara Lamas. Sobre esta familia Manuel Blanco Rey comenta que “la relación de la familia Alba con Arteixo tiene raíces bastante anteriores a los eventos republicanos. Aquí venían de vacaciones y aquí, en marzo de 1907, fue inhumada su hermana Filomena Alba Lamas. Por otra parte su hermana Pilar, que daba clases particulares en la parroquia de San Martín de Suevos, fue, presumiblemente, la posible causa del horrible “crimen pasional” allí cometido en 1920. Emigró a Buenos Aires, a donde le siguió, después de haber cumplido su sentencia, su amante D. Bernardo del Río Busch (a) El señorito de Suevos9”.
Mais continuemos describindo o local situado no Pazo de Anzobre, do que María Barbeito Cerviño fala, nun dos seus informes como inspectora-mestra da zona da Coruña, do seguinte xeito:
“Situado entre terrenos húmedos inadecuados y antihigiénicos, con orientación al Noroeste, con luz y ventilación muy mala; sin calear, con goteras, rotas las ventanas, sin vidrios éstas y las puertas10 ”.
Igualmente, María Barbeito tamén informa que a escola tiña capacidade suficiente para o alumnado, iso si, subliñando que carecía de retrete, e que a vivenda do mestre poucas, ou máis ben ningunhas, comodidades ofrecía, comentando que era fría e moi humilde. En canto ao funcionamento da propia escola, no seu informe a inspectora escribe que “el aspecto de la clase era misérrimo y su nivel cultural muy escaso”; da linguaxe oral di que “este es deficientísimo” e da escrita afirma que “tienen escaso conocimiento del idioma nacional.”11
Tras a etapa de Fe Aurelia Ledo Barja, a seguinte mestra de Armentón foi Obdulia Vázquez Fernández, que ía rexentar esta escola durante máis de trinta anos dando clase a varias xeracións de veciños e veciñas desta freguesía. Como é lóxico, despois de botar tanto tempo na parroquia, o recordo desta muller aínda está moi presente na memoria colectiva de Armentón.
Dona Obdulia, que nacera na Coruña en 1903, realiza os seus estudos na herculina “Escuela Normal” e obtén o título de “Maestra de Primera Enseñanza” en xaneiro de 1934. O seu primeiro destino exérceo como mestra interina da Escola de Nenas de Esteiro (Ferrol) durante cinco meses, dende o 26 de maio ata o 17 de outubro de 1934. Uns días depois, por Orde Ministerial do 23 de outubro dese ano de 1934, é nomeada mestra propietaria da Escola Mixta de Armentón, da que toma posesión o 13 de novembro cunha asignación dun soldo anual de 3000 pesetas.12
![]() |
Imaxe do libro Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil, da autoría de Manuel Blanco Rey |
Segundo as informacións de Manuel Blanco Rey, o primeiro destino de Obdulia en Esteiro ía marcar o rumbo da súa vida posterior xa que foi alí onde coñeceu ao tamén mestre Rogelio Roig Lestón, co que ía contraer matrimonio dous anos despois. A voda realizouse na parroquia de San Jorge da Coruña o 18 de xullo de 1936. O cura que os casou, amigo dos noivos, era Eduardo Mato Toja, párroco de Monteagudo naquela hora. O matrimonio tivo dous fillos, Lula e Rogelio.
Obdulia ía realizar unha boa labor docente durante os máis de trinta anos que estivo á fronte da escola de Armentón. Ademais, mesmo despregou unha fermosa actividade social facendo ocasionalmente de “enfermeira” ao poñer inxeccións a algún veciño que estaba enfermo. Falecida en setembro de 1988, “todavía hoy, me decía D. Vicente Sampedro, ex cura de Armentón, hay alumnos que encargan la celebración de la Santa Misa por su eterno descanso, clara señal del reconocimiento a la tarea que realizó con constancia y abnegación. Mantenía muy buenas relaciones con D. Ramón Viña Carracedo, párroco de Armentón, quien semanalmente, visitaba esta escuela para impartir lecciones de Catecismo. Tuvo, la señora Vázquez Fernández, otra hermana maestra que ejerció su cargo, regentando la escuela de Sorrizo en 1936: doña María Vázquez Fernández o, como se la conocía coloquial y familiarmente, la señorita Maruja13”.
![]() |
Plano da Escola Mixta de Armentón realizado pola mestra Obdulia Fernández nos anos 40 (Imaxe do libro Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil, da autoría de Manuel Blanco Rey) |
Dona Obdulia, que tamén recibiu dúas visitas da mestra-inspectora María Barbeito, en 1935 tiña 91 alumnos entre 6 e 13 anos de idade. Vía redes sociais, preguntámoslle aos veciños de Armentón por algún detalle sobre esta escola e esta mestra e, ao pouco, recibimos contestación por WhatsApp de Chau Fernández-Gago Puga, que nos contou que nese edificio “viviu durante moitos anos dona Obdulia cos seus fillos Lula e Rogelito. O que xa non recordo ben era onde estaba a escola. Penso que era no piso de arriba onde estaban as dúas cousas, a escola e a vivenda, porque cando nós marchabamos para A Coruña en outubro (despois de pasar o verán en Anzobre) viamos aos nenos asomados pola fiestra do piso. Dona Obdulia era guapísima e tiña uns ollos preciosos, como a súa filla. Era moi boa persoa e moi simpática.”
Obdulia Vázquez Fernández foi mestra de Armentón ata agosto de 1967. Sucedeuna no cargo María del Carmen Lareo Galán, que se ía integrar posteriormente, en 1974, no Grupo Escolar “Almirante Carrero Blanco”, o que hoxe é o CEIP Ponte dos Brozos.
Actualmente, tal e como comentamos ao principio desta crónica, as familias de Armentón seguen tendo a posibilidade de que os seus fillos realicen na unitaria da parroquia, situada en Rorís, o ciclo de Educación Infantil e 1º e 2º de Educación Primaria.
![]() |
Panorámica actual da Escola de Educación Infantil de Rorís (Xabier Maceiras) |
FONTES:
-Arquivo do Reino de Galicia, Fondo María Barbeito, c. 5852.
-Barbeito Cerviño, María (1931): El bilingüismo en la escuela, Boletín de la Academia Gallega, agosto.
-Blanco Rey, Manuel (1998): Alcaldes de Arteixo (1836-1998), Concello de Arteixo.
-Blanco Rey (2008): Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil, Tomo II, Autoedición.
1 Vid. Manuel Blanco Rey (1998): Alcaldes de Arteixo (1836-1998), Concello de Arteixo, pp. 34-35.
2 Vid. Manuel Blanco Rey (2008): Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil, Tomo II, Autoedición, pp. 686-687.
3 Ibídem.
4 Arquivo do Reino de Galicia, Fondo María Barbeito, c. 5852.
5 Ibídem.
6 Vid. María Barbeito Cerviño (1931): El bilingüismo en la escuela, Boletín de la Academia Gallega, agosto.
7 Vid. Manuel Blanco Rey (2008): Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil, Tomo II, Autoedición, pp. 688-689.
8 Vid. Manuel Blanco Rey (2008): Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil, Tomo II, Autoedición, páx. 686.
9 Vid. Manuel Blanco Rey (2008): Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil, Tomo I, Autoedición, páx. 240.
10 Arquivo do Reino de Galicia, Fondo María Barbeito, c. 5852.
11 Vid. Manuel Blanco Rey (2008): Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil, Tomo II, Autoedición, páx. 686.
12 Vid. Manuel Blanco Rey (2008): Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil, Tomo II, Autoedición, pp. 691-693.
13 Ibídem, páx. 693.