PERSOEIROS

ANDRÉS ROJO DEL CAÑIZAL

     Andrés Rojo del Cañizal naceu en 1773 na localidade palentina de Cantoral. Fillo de Toribio Rojo de los Ríos e Gertrudis del Cañizal, varios membros da familia Rojo aparecen en Galiza desde mediados do século XVIII pois, según algunhas fontes, dous irmáns de Toribio, Tomás e José, establecéronse cara o ano 1752 na Coruña, cidade na que se adicarían a diversas actividades mercantís. Outro deles, Manuel, exerceu de párroco de Pastoriza, lugar onde edificou, en 1783, a Casa de Vilariza, que tan ligada está a historia familiar e que é un dos vencellos que este persoeiro ten con Arteixo.

Imaxe antiga da Casa de Vilariza   

     Mentres que os pais de Andrés permanecían en Cantoral a cargo do patrimonio familiar, as expectativas comerciais xeradas pola apertura do porto da Coruña ao tráfico coas colonias americanas, tralos Decretos promulgados por Carlos III en 1764 e 1765, atraían, naquela hora, a un importante número de comerciantes de moi diversa orixe: asturianos como Antonio Raimundo Ibáñez, fundador das fábricas de Sagardelos e dono do Pazo de San Xosé (o que está a carón da refinería de Meicende), cataláns como os Marcó del Pont ou Ferrer y Albá, rioxanos (en particular cameranos, da comarca de Cameros) como Adalid ou Torres, e incluso estranxeiros, como o francés Juan Francisco Barrié.

     Ao lado desta burguesía foránea, instalada nas vilas costeiras, non faltaron nomes galegos, como Juan de Vega, comerciante e industrial lugués que forxou a súa fortuna na emigración cubana. O predominio do sector comercial sobre o industrial é un dos rasgos de identidade desta burguesía e sinala unha das súas debilidades.

     Cara a 1778 atopamos a José Rojo matriculado como comerciante no Real Consulado do Mar da Coruña. No censo de comerciantes coruñeses neste período distínguese unha élite composta polos grandes armadores e exportadores de Indias, entre os cales atopamos a Jerónimo Hinojosa e Pedro de Llano, e un grupo de pequenos e medianos mercaderes, con alto poder económico, onde figurarían Rojo de los Ríos, Barrié ou Adalid.

     Os negocios familiares de Rojo relaciónanse co arrendo de arbitrios e abastos, sobre todo viños, augardentes, granos e carnes. En varias ocasións, ante a escaseza de granos e fariñas, especialmente preocupantes a finais de século (anos 1787 e 1802), José Rojo foi comisionado con Jerónimo Hinojosa, tamén tratante en granos, para atender ao abastecemento da cidade.

     No ano 1789 constitúese a sociedade "José Rojo y Compañía SRC". Ademais das actividades mercantís, enfocadas en gran parte ao mercado colonial, Rojo viuse atraído, como outros moitos burgueses da primeira xeración, por operacións de préstamo e adquisición de terras e rendas forais. Seis anos despois, en 1795, reconstitúese como sociedade comandataria baixo o nome "Rojo y Morillo". Cun fondo de 500.000 reais, tiña como socios a José Rojo e a José Morillo.

     Paralelo ao éxito comercial é o ascenso social da familia. O casamento de José Rojo con Gabriela Francisca Infante de Mella, procedente dunha opulenta familia de Pontedeume, atestíguao, así como a elección de José como mordomo fabriqueiro da parroquia coruñesa de San Nicolás.

     En 1793, José Rojo figura entre algúns dos máis acaudalados homes de negocios da cidade que, nese ano, farían importantes aportacións para sufragar a guerra contra a Convención. E de novo voltaría a colaborar en 1797 con sumas importantes, en forma de préstamos sen interés, con motivo da guerra contra Gran Bretaña.

     Andrés Rojo del Cañizal, xunto coas súas irmáns Andrea e Manuela, seguiría os pasos dos seus tíos ata Galiza, debendo chegar nun momento anterior a novembro de 1804, cando, participando xa no negocio familiar, contrae matrimonio coa súa curmá, Josefa Rojo de Bouza (filla de José Rojo e Gabriela Infante), coa que tería tres fillos: José, María e Josefa. Este casamento consolidaría a súa posición na empresa familiar e, uns meses despois, entra a formar parte como socio na compañía "Rojo e Hijos" (que supoñemos sucede á disolta "Rojo y Morillo"), xunto ao seu tío e sogro José e o fillo deste, Juan de Dios Rojo.

     En 1815 Andrés está domiciliado nunha vivenda (nº 15) do Cantón Grande, no barrio da Pescadería, o corazón mercantil da cidade. O seu ingreso no Real Consulado amosa unha desafogada situación económica, dada a elevada renda esixida para formar parte da institución, segundo establecía o seu regulamento. A aristocracia mercantil da cidade repartíase os cargos de prior (Marcial Francisco del Adalid), cónsul (Hinojosa) e consoliarios, entre eles Pedro de Llano, polo ramo de navieiros, e Andrés Rojo, polo do comercio... burguesía que naquela hora, co inicio da emancipación das colonias, empezaba a sufrir a ruptura definitiva do tráfico comercial, adoptando solucións, fronte a este colapso, tan variadas como a adquisición de propiedades inmobiliarias e foros, contrabando, a práctica do corso (que tivo na Coruña o seu porto principal, con armadores como Salvador Fullós, Pedro de Llano, Marcial del Adalid ou Juan Bautista) ou a trata de negros (Barrié, Adalid, Fullós).

      Trala Guerra da Independencia (1808-1813), o retorno de Fernando VII daría paso, superadas as vacilacións iniciais, a unha persecución aberta contra os liberais (Decreto de Valencia de maio de 1814), favorecida polo respaldo dos deputados servís ("Manifesto dos Persas"), o apoio dun sector do Exército (pronunciamento do xeneral Elio) e a indiferencia dunha gran masa da poboación que, ao grito de "vivan as caenas" celebraba a volta do "Desexado".

     A represión cebaríase cos liberais, especialmente con aqueles comprometidos coas novas institucións saídas das Cortes, que sufrirían detencións, penas de cárcere e fortes multas (na cidade da Coruña foran detidas, entre maio e xuño daquel ano de 1814, 83 persoas, 26 delas pertencentes ao ramo do comercio). Moitos optarían polo exilio, seguindo os pasos dos afrancesados que, obrigados a partir en 1813, convertíronse nos primeiros exiliados políticos.

     O reinado de Fernando VII supuxo o retorno pleno do absolutismo e afogoba, ao mesmo tempo, calquera esperanza de cambio. Tal proceder decepcionou incluso a aqueles que, aínda que exhortaron ao monarca para que anulase a Constitución de Cádiz, eran conscientes da necesidade de reformas e da
convocatoria dunhas Cortes estamentais. A grave situación económica de posguerra esixía, ademais, a posta en marcha de medidas que a camarilla de Fernando VII non soubo nin puido tomar. De aí que pronto prendera o descontento en gran parte do país.

     No exército, que pouco tiña xa que ver coa institución estamental do século anterior, tamén se manifestan, nesta altura, os primeiros sinais en contra do absolutismo, feito polo que non tardaría en xurdir o primeiro dos levantamentos liberais que inauguran o reinado de Fernando VII: o protagonizado o 25 de setembro de 1814 en Navarra polo xeneral Francisco Espoz y Mina, un dos máis renombrados xefes guerrilleiros durante a Guerra da Independencia.

     Os plans conspirativos en contra do rei absolutista proseguirían en España nos meses seguintes. Unha trama desarticulada en Madrid en maio de 1814 incrimina a outro dos heroes da Guerra da Independencia: o mariscal Juan Diaz Porlier "O Marquesito" que, condenado a catro anos de cadea, sería enviado a cumprir condena ao castelo de San Antón, na Coruña. Aquí Porlier atopa apoios suficientes para preparar un novo levantamento. "O Marquesito" frecuentara a cidade durante a guerra cando, a bordo da fragata "Aretusa", achegábase ata o peirao herculino coa finalidade de reclutar homes e repoñer material. A Coruña era o único porto libre do norte para o desembarco do material de guerra que suministraban os ingleses e probablemente debeu coñecer nunha daquelas visitas, o xove xeneral, ao comerciante Andrés Rojo del Cañizal.
     Na cárcere Porlier (imaxe da esquerda) lograría contactar con Sinforiano López Alía, o guarnicioneiro preso no Cárcere Real desde 1814 e un dos líderes do levantamento antifrancés de 1808. A través deste último, Porlier mantén comunicación co grupo liberal da cidade e con oficiais dos batallóns acantoados na Coruña. Os plans xa ían avanzados cando en abril de 1815 é detido e executado Sinforiano López. A pesar diso, a conxura seguiu adiante e Porlier non atoparía dificultades para lograr un permiso do Capitán Xeral, Felipe de Saint Marq, para poder trasladarse, por motivos de saúde, ao Balneario de Arteixo, lugar no que xa levaba uns días instalada a súa muller Josefa Queipo de Llano  filla dos Condes de Toreno) e a servidume. Tras novas peticións, o recluso obtén un novo consentimento do Capitán Xeral para instalarse na casa de campo de Andrés Rojo del Cañizal, a Casa de Vilariza, que o comerciante herdara do seu tío Manuel Rojo. O xeneral partiría da Coruña cunha escolta composta por un sarxento, tres cabos e doce soldados para instalarse na vivenda   de Andrés Rojo o 20 de agosto de 1815.

     Nas semanas seguintes, Pastoriza sería o lugar de reunión dos organizadores do levantamento. Entre os concurrentes atopábanse os oficiais Fernando de Miranda, Antonio Peón e José María Peón, o ciruxán que atendía ao matrimonio, José de Lazcano e, por suposto, Andrés Rojo del Cañizal. O interés pola seguridade do grupo levaría a este a despedir a unha criada "al considerarle Rojo muy dada a los chismes y murmullos", segundo revela na Causa Porlier Bernarda Freire, a criada de Redes que serviu a Josefa Queipo.

     Na noite do 18 ao 19 de setembro "O Marquesito" parte de Pastoriza cara A Coruña, cidade na que realiza o Pronunciamento en contra do absolutismo de Fernando VII. Proclama a Constitución e constituída a Xunta do Reino de Galiza, con Porlier como capitán Xeral, as forzas sublevadas diríxense cara a Compostela co obxectivo de sumala ao alzamento. As tropas reunidas polo arzobispo Rafael Múzquiz e o xeneral José Pesci, gobernador militar da cidade da catedral, dirixíronse ata Sigüeiro ao mando do xeneral Imaz, mais antes de que chegara a producirse o enfrontamento, a noite do 21 de setembro Porlier foi traizoado por un grupo de sarxentos do reximento de infantería de Mariña e conducido a Compostela. Fracasada a intentona, "O Marquesito", despois de ser detido, pasaría a noite no cárcere do Tribunal da Inquisición en Santiago, desde onde sería conducido ata A Coruña para ser executado no Campo da Leña o día 3 de outubro de 1815.
Gravado sobre a execución de Porlier na Coruña (Álbum Galicia,1908. Bibl. Barreiro-López Morán)  

     A represión obrigaría a moitos a fuxir. Andrés Rojo del Cañizal, condenado a morte por ser un dos organizadores do Pronunciamento e por entregar ás tropas movilizadas 199.782 reais recadados entre os comerciantes, lograría fuxir a Inglaterra xunto a Pedro de Llano vinte días despois do aforcamento de Porlier.

     Rojo alternaría a súa estadía no exilio entre Londres e París. A elección de Londres fora determinada, fundamentalmente, pola presencia do seu curmán Juan de Dios Rojo, que desde 1813 está ao fronte da filial  inglesa da firma familiar, e o exilio parisino, a donde chega en 1819,  porque alí contaba coa axuda do seu cuñado, o conde de Toreno.

     Andrés voltaría a España no trienio constitucional (1821-1823), donde as xestións levadas a cabo en Madrid para resacirse das perdas ocasionadas pola súa intervención no Pronunciamento de Porlier, darían os seus froitos coa devolución dos bens embargados e o nomeamento de Intendente de Galiza e tamén coma Deputado. As novas responsabilidades trairíano de volta a Coruña. Na cidade herculina coincidiría con Mina, que en febreiro de 1821, tras un breve paso pola Capitanía de Navarra, obtén o traslado a Galiza como Capitán Xeral, elección que non era allea á reputación liberal de que gozaba a cidade. Naquela altura, a casa de Juan de la Vega, na rúa Real, era lugar de reunión dos máis sinalados liberais da cidade e Mina e Rojo eran algúns dos asiduos. Alí foi donde o xeneral coñecerá a Juana de Vega...e Andrés xogararía un papel clave na relación entre Juana e Mina xa que sería o padriño no casamento da parella.

     Ao longo de 1822 a Constitución voltaría a cambalear por mor do incremento da tensión política que se vivía no Estado español. A ameaza das partidas realistas, alentadas pola Rexencia de Urgel, só atoparía resposta efectiva por parte do xeneral Mina en Catalunya. O descrédito do terceiro goberno do Trienio, o Ministerio moderado de Martínez de la Rosa, provocaría a súa sustitución polo rei en xullo dese ano e a elección dun gabinete exaltado. Mentres tanto, Fernando VII mantiña negociacións secretas coas potencias da Cuádruple Alianza, que culminarían en novembro deste mesmo ano cando, reunidas no Congreso de Verona, deciden intervir en España para por fin ao réxime liberal...e o 7 de abril de 1823, o Exército dos Cen Mil Fillos de San Luis cruza o Bidasoa.

     En marzo, e ante a proximidade do exército francés, as Cortes deciden o traslado a Sevilla. O rei, reacio, é obrigado a acompañalas. O avance francés cara a Madrid obriga a un novo traslado a Cádiz en xuño e, ante a negativa do rei, as Cortes aproban a suspensión nas súas funcións alegando "delirio momentáneo".

     A toma de Cádiz polas tropas francesas supón o fin da experiencia liberal e a imprantación do rexime absolutista. Na cidade da Coruña, último reducto dos liberais, a resistencia prolóngase durante unhas semanas máis. A pesar das promesas de perdón do monarca, a maquinaria represiva púxose en marcha de novo. Os liberais que poideron fuxir retomaron o camiño do exilio. Os que quedaron sufriron penas capitais ou foron condenados con longas sentenzas de cárcere, como Andrés Rojo del Cañizal, que estivo na prisión de Cádiz desde outubro de 1823 ata a amnistía de 1832.

     Nese período de condena, en abril de 1829, morría a súa muller Josefa Rojo, mais Andrés, pouco tempo despois da súa saída de prisión, contraería de novo matrimonio ao casar con Antonia Zaín Puget, muller procedente dunha familia da burguesía catalana e de quen se separaría en 1847 sen ter descendencia.

     Cos liberais de novo do poder Andrés Rojo sería novamente recompensado co nomeamento de Intendente. En 1838, aprobada a nova división administrativa, estivo destinado en Lugo e en 1841 en Pontevedra.

     Ao pouco de voltar a Galiza, o noso persoeiro establecería co avogado José Vázquez Bugueiro unha estreita relación política, que acabaría selándose co matrimonio de José coa súa filla Josefa. Outro dos fillos de Andrés Rojo del Cañizal, José, herdeiro das propiedades que o seu pai tiña en Arteixo (Pastoriza, Meicende, O Moucho, Oseiro...), convertiríase en alcalde desta vila entre 1869 e 1871. De profesión militar, José combatira durante a guerra carlista ás ordes do xeneral Espartero e tomaría parte no alzamento progresista de 1854 como membro da Xunta de Salvación de Pontevedra, cidade onde estaba destinado como comandante da praza. Un fillo seu, Andrés Rojo Soto, tamén sería alcalde de Arteixo: entre agosto de 1894 e setembro de 1895.

     Os últimos anos de Andrés Rojo del Cañizal veñen marcados polas disputas familiares orixinadas polo reparto da herdanza. Os seus intentos de seguir mantendo o control sobre o patrimonio familiar, despois da morte da súa muller, da súa filla Josefa (1836) e dos seus cuñados Juan de Dios Rojo e Clemente Otero, sumiría á familia nunha serie de longos e penosos pleitos. Remiso a ceder os bens que por dereito pertencían aos seus fillos e sobriños, Andrés seguiría xestionando o capital a través de varias sociedades até o 28 de decembro de 1858, o día da súa morte.






Andrés Rojo Soto


FONTES:
-"O deputado Andrés Rojo del Cañizal: traxectoria vital e compromiso político (1783-1858)". Revista eumesa de estudios. Manuel Dominguez Ferro.
-"Na busca dun modelo social e político". A gran historia de Galicia.
-"Alcaldes de Arteixo (1836-1998)". Manuel Blanco