DOMINGO MÁXIMO MOSQUERA 'PITOS', UN ARTEIXÁN DE NOVELA

  Hai uns días deixounos Domingo Máximo Mosquera Calvete, un arteixán de novela ao que lle queremos render homenaxe nas Crónicas de Arteixo desta semana.

  Dicimos “de novela” porque a súa vida, as súas experiencias e a súa personalidade eran tan extraordinarias que parecían sacadas dunha obra literaria de ficción, abofé! Mestre, futbolista profesional, banqueiro, alcalde, xerente do Balneario… se hai un persoeiro da nosa bisbarra que é coñecido polas múltiples actividades que realizou ao longo da súa vida, ese non é outro que ‘Pitos’, alcume polo que o noso homenaxeado era coñecido na súa vila natal.

  Nacido na Baiuca o 3 de xullo de 1936, era o máis novo dos sete fillos (Fino, Julita, Sara, Pablo, Totos, Teté e Pitos) que tiveron Delfino Mosquera Riobóo e Julia Calvete Hermida, casados nas festas do Apóstolo de 1917.

  Delfino, Oficial 1º do Concello de Arteixo e presidente da “Sociedad Instructiva y Recreativa El Alba”, verdadeiro referente cultural do Arteixo da época, ía falecer en novembro de 1938 con tan só 42 anos, cando ‘Pitos’ era un cativo moi pequerrecho de pouco máis de dous aniños.

  Así pois, o noso protagonista vai medrando sen a figura do seu proxenitor, pero protexido no matriarcado da señora Julia e arroupado no niño familiar. Unha vez que remata a súa formación, empeza a dar escola no seu domicilio (xunto a seus irmáns Julita e Pablo) a ducias de cativos de Arteixo que, ademais de aprender alí as primeiras letras, tamén tiveron a oportunidade de ver, por primeira vez, a televisión xa que a da señora Julia foi das primeiras (ou a primeira) casas do municipio que contou con este novo invento. A rapazada puido ver alí os festivais de Eurovisión ou as filigranas que facían coa pelota xogadores inesquecibles como Pelé, Alfredo Di Stéfano ou o noso Luis Suárez, bo amigo de ‘Pitos’… porque non esquezamos que ‘Pitos’ tamén foi un futbolista de novela que empezara a destacar no Penouqueira de moi cativo.

'Pitos' co Penouqueira nos anos 50

  Por aqueles días, cada vez que o Penouqueira xogaba no campo do Balneario, moitos dos seus alumnos acudían ao encontro para ver as filigranas que o seu mestre facía coa pelota defendendo as cores do equipo da Baiuca, partidos nos que habitualmente ‘Pitos’ non deixaba indiferente a ninguén: era quen de coller o balón nunha portería e chegar á outra driblando a canto rival lle saía ao paso! 

  O seu enorme talento levárao a fichar uns anos antes, nos primeiros 50, na categoría xuvenil do Santa Margarita, que chamara a súa atención nun dos amigables que xogara en Arteixo contra o Penouqueira. Mais a estadía do noso homenaxeado neste equipo da capital sería efémera, xa que non ía tardar en fichar no Deportivo, con quen se ía proclamar campión galego de xuvenís en 1953 baixo a batuta do arxentino Rafael Franco, que fora un dos integrantes da lendaria dianteira 'Orquesta Canaro' coa que o cadro deportivista quedara subcampión de Liga na tempada 1949/50. “Este pibe es un fenómeno”, dicía habitualmente o técnico arxentino sobre o futbolista arteixán abandeirado do número 10, a mesma camiseta que vestira ata a campaña anterior un tal Luís Suárez.

  Naquela altura o Deportivo da Coruña creara un equipo na Serie A Rexional, o Deportivo “B”, coa idea de que os seus xogadores xuvenís se fosen fogueando competindo con equipos como o Astano, Esteiro, Flavia, Brigantium, Ordes, Sporting Lugo, Noia ou mesmo co Fabril, outro equipo da cidade da Coruña. ‘Pitos’ xogaría neste Deportivo “B” ata a tempada 1956/57, que foi cando debutou na Terceira División co Fabril, que, por aqueles días, adestraba Antonio Vilar Chao, fillo do galeguista Antonio Vilar Ponte, e que fora un dos integrantes do Deportivo que acadara na tempada 41/42 o primeiro ascenso á Primeira División.

  No equipo fabrilista, ‘Pitos’ comparte vestiario con futbolistas do nivel de Mangana, Acuña -que era irmán de ‘Xanetas’, o porteiro do primeiro equipo deportivista-, Porvén, Chas, Gerardo Roldán -xogador de Meicende-, Bouza e un longo etcétera. Xogadores que, nalgúns casos, reforzaron algunha que outra vez aos equipos que disputaban os torneos de verán que se organizaban no Balneario de Arteixo por aqueles anos 50. Precisamente, foi nun destos partidos do verán xogados no campo do recinto termal, onde ‘Pitos’ sufriu unha gravísima lesión de xeonllo que estivera a piques de truncar a súa carreira deportiva, mais, con todo, emulando o afán de superación do astro brasileiro Garrincha, que tiña a perna dereita seis centímetros máis curta que a esquerda, o futbolista da Baiuca ía ser quen de seguir xogando ao fútbol grazas, en gran medida, ao traballo do masaxista do Deportivo, Vicente Cucarella.

  A súa pequena coxeira non sería impedimento para ser dos futbolistas máis destacados do Fabril durante a tempada 57/58 na que, segundo informaba o xornal La Noche na súa edición do 12 de novembro de 1957, espertara o interese de varios equipos: “En el mismo Fabril está el jugador Pitos por el que se interesa el Cádiz y la Cultural Leonesa”. Mais finalmente o da Baiuca seguiría defendendo as cores do Fabril, onde xoga a un alto nivel a tempada 58/59 e parte da 59/60, que foi cando fichou no Racing de Ferrol, equipo que naquela hora disputaba a Segunda División.

La Voz de Galicia, 3 de novembro de 1959

   O futbolista arteixán, sempre co 10 ás costas, debuta no once ferrolán o 1 de novembro de 1960 nun Racing-Sestao no que, a pesar de que os locais perderon por 2-3, deixa a súa pegada ao anotar o seu primeiro gol cos racinguistas. No anecdotario do seu paso polo once departamental tamén queda unha eliminatoria da ‘Copa del Generalísimo’, a actual Copa do Rei, na que o Racing de Ferrol se enfrontou ao F.C. Barcelona dos Ramallets, Kubala, Luís Suárez e compañía. O equipo galego, con ‘Pitos’ xogando de titular, perde no Nou Camp por 7-1, pero cóntase que Helenio Herrera, o adestrador do equipo catalán, quedara gratamente sorprendido coa exquisita técnica do da Baiuca e que chegara a interesarse por el. A modestia de ‘Pitos’, con quen falamos varias veces no transcurso da elaboración do libro 100 anos de fútbol en Arteixo e A Laracha, levábao a dicir que esta información non era verídica pero, houbera algo ou non, deixamos o seguinte apuntamento que o escritor arteixán Antón Castro fai sobre el na súa novela El álbum del Solitario: 

“Nosotros lo admirábamos por sus buenas maneras y porque sabíamos que había estado a prueba en el Barcelona en los tiempos de Kubala y Luis Suárez (algunos decían que había sido el delantero más grande del Penouqueira en toda su historia, mejor incluso que Arsenio), pero una inoportuna lesión le apartó del fútbol. Redondo y más bien pequeño, era un extremo hábil y veloz, autenticamente letal; su dominio del balón resultaba tan apabullante que en ocasiones, en verano, se permitía jugar descalzo¹”.

  Ao remate daquela tempada 1959/60, na que ían pasar polo banco do Racing de Ferrol ata catro adestradores: Román Galarraga, Tomás Castro, Hilario Marrero e Ramón Miranda, o cadro departamental descendería a Terceira despois de xogar dezaseis campañas consecutivas na Segunda División.

  'Pitos' permanece en Ferrol a tempada seguinte, a 1960/61, na que os racinguistas non serían quen de recuperar a categoría perdida. 

Unha das formacións do Racing de Ferrol da tempada 1960/61. Na imaxe aparecen, de pé e de esquerda a dereita: Anca I, Anca II, José Carlos, Chatolo, Tini e Masdías. Anicados, na mesma orde: Pitos, Mimo, Menchaca, Víctor Ledo e Onaindia (www.veteranosracingferrol.org)

  Na 61/62 volta de novo ao Fabril, onde colle os galóns de capitán e, unha vez máis, é dos xogadores máis destacados. Desta campaña cabe salientar como dato anecdótico que, o 29 de abril de 1962, o futbolista da Baiuca defendeu as cores do C.D. Lugo nun partido amigable contra o Celta, no que os da muralla venceron por 2-1.

La Hoja del Lunes, 16 de outubro de 1961

  'Pitos', que naquela altura tiña 26 anos, vendo que estaba a piques de instalarse no declive da súa carreira deportiva, empeza a enfocar a súa actividade profesional no mundo da banca e non tarda en converterse, con 29 abrís, en director da primeira entidade bancaria do municipio arteixán, a Caixa de Aforros, que se inaugura o 21 de marzo de 1966. 

  Casado con Enriqueta Pérez González, matrimonio do que ían nacer catro fillos, o xa ex-futbolista dirixiría a Caixa durante máis de tres décadas, ata 1998. Nese período tamén fixo unha incursión no mundo da política xa que sería alcalde de Arteixo dende agosto de 1974 ata xaneiro de 1975, un curto mandato no que se inaugurou a actual Casa do Concello e igualmente comezara a funcionar o Grupo Escolar Carrero Blanco, hoxe CEIP Ponte dos Brozos.

Imaxes da inauguración da actual Casa do Concello sendo alcalde Domingo Máximo Mosquera 'Pitos' (Foto Blanco)

  Despois da súa etapa á fronte da Caixa, 'Pitos' ía pasar boa parte do seu día a día no Balneario de Arteixo, un establecemento que os irmáns Mosquera Calvete administraron durante máis de medio século e no que este persoeiro de Arteixo viviu momentos inesquecibles da súa vida deportiva, momentos que tivemos a fortuna de que nos transmitira no recinto termal. Un deles foi o partido Penouqueira-Fabril, que se xogou en xullo de 1958 e no que, á parte de 'Pitos' participaran, entre outros, Arsenio Iglesias e o lendario Luís Suárez, Balón de Ouro en 1960.

 O noso homenaxeado era dos que non quería saír da foto. Tampouco lle gustaba o protagonismo nin as homenaxes. Alí onde esteas, esperemos que non te enfades con nós por esta pequena mostra de admiración, efecto e respecto.

  D.E.P., Máximo!

_______________

1 Antón Castro (1999): El Álbum del solitario, Ediciones Destino, Barcelona, pp.56-57.

O SALÓN DE BAILE DE MARCELINO BERMÚDEZ, "PICOS" DE UXES

  Tal e como comentamos hai uns días neste espazo, houbo un tempo no que Uxes, con dous salóns de baile, era epicentro musical da bisbarra con actuacións de renome, diversidade e moita, moita diversión, abofé! Estamos a falar do salón de Parada e do salón de Picos, que funcionaron ao mesmo tempo durante os anos 50-60 facéndose a competencia o un ao outro. Sobre o primeiro xa compartimos con vós algunha que outra anécdota a semana pasada. Do outro, do de Picos, facémolo deseguido.

  Había quen lle chamaba o salón de Picos e tamén había quen lle chamaba o salón de Marcelino. O caso é que “Picos” era o alcume de Marcelino Bermúdez Ferreño, nacido en Uxes en 1902 e casado con María López Orjeira, que tamén era natural de Uxes.

A casa da esquerda era o domicilio de Marcelino e María e no edificio do lado era donde tiñan o salón de baile

  Marcelino e María non tiñan fillos, pero a súa foi a casa de moita xuventude da zona. Tiñan o salón de baile pegado a súa vivenda, que era (e segue sendo) a última casa de Uxes en dirección a Feáns. Teresa Pombo Veiga, nacida en Uxes en 1937, bailou alí cando era nova. “Nos anos 50 cada un dos salóns de Uxes traía a súa orquesta cando podían. Che de Parada tiña o salón abaixo e a vivenda arriba. No outro, Marcelino e a súa muller tiñan o salón pegado á casa na que vivían. Este local soamente era salón. Recordo que na parte de arriba estaba o “ghaliñeiro” e abaixo estaba o palco, a pista de baile e un bochinche para refrescos. Eu acordo de ver alí a Orquesta Espallante, aos irmáns Mallo ou a Finita “A Martela”, que tamén cantou no salón de Parada. Os tempos aqueles moi bos non serían, pero eu creo que a xente era máis divertida e feliz que hoxe. Antes había máis contacto entre a xente, que hoxe cada un anda ao seu e sempre correndo de aquí para alí. Ás veces tamén íamos ao baile a Arteixo. Tiñamos que ir e vir a pé (risas). Íamos ao salón de Manolo de Eva, que primeiro estivo na Baiuca e despois púxoo na carretera nova, na do Veigheiro, que alí tamén cantara A Martela”.

  Francisco Rodríguez Pan e Carmen Mañana Mañana, padriños de quen escribe, foron unha das numerosas parellas que bailaron no salón de Marcelino nos anos 60. “Nós fomos alí de mozos. O de Marcelino era un salón máis moderno que o de Parada. Ao fondo do local había unhas escaleiras para subir ao que se chamaba “o ghaliñeiro”, que era onde se sentaban algunhas mulleres para mirar aos mozos que bailaban. Alí tocaban moito Os Mallo de Feáns, e tamén tocou algunha vez a Orquesta Los Satélites. Nós casamos en 1969 pero o salón de Marcelino aínda botou aberto algúns anos máis”.

  Efectivamente, tal e como recordaban Francisco e Carmen, o salón de Marcelino ía seguir aberto nos anos setenta mais, desta volta, con Antonio Alvarellos "O Ferreiro" á fronte do local, que bautizou ao salón co nome de “El Competidor”. Ignacio Maceiras contounos que “non hai moito aínda vin algunha entrada do salón El Competidor”. Se tedes algunha desas entradas, contactade con nós por favor!

  Ignacio tamén recorda que na súa xuventude tocou alí tocou, entre outras, a Orquesta Compostela co cantante e guitarrista Tito Calviño (1950), que daquela era moi xovenciño. Tito comezara as súas actuacións no seu Portomouro natal, concello do Val do Dubra, coa Imperial, a orquestra da súa aldea. Despois, como moitos outros, tivo que facer a maleta e partir cara a cidade. Santiago foi o seu destino. Alí estudou música e continuou o seu peregrinar por un rosario de formacións, entre elas a mítica Orquesta Compostela que o fichou como neno prodixio, neno que un día cantou no salón “El Competidor” de Uxes e que, segundo nos contou Ignacio Maceiras, “tocou a guitarra eléctrica pola espalda”. Tito estaría na Compostela doce anos e posteriormente actuou cos Key, coa Trébol e cos Players. Despois estivo tocando en Miami durante tres anos e, á volta da aventura americana, integrouse nos Satélites.

A Orquesta Compostela en 1966 co gran Tito Calviño tocando a guitarra (Facebook Orquestas 1900)

  Para recordar os tempos de “El Competidor” falamos con Antonio, fillo de Antonio "O Ferreiro" e de Carmen Zas, que era o matrimonio que rexentaba o salón na década dos setenta. “Eu nacín en 1966 e poucos recordos teño do local. Supoño que Marcelino teríalle arrendado o salón a meus pais, que eran os dous de Uxes. Habitualmente estaban os dous cobrando na entrada e, se algún deles non podía, meu abuelo Alfredo tamén estaba na entrada”.

  “El Competidor” ía pechar as súas portas na segunda metade dos anos setenta. Posteriormente, José Antonio Ferreño Gago, afillado de Marcelino, montou no local que fora salón de baile durante varias décadas un taller mecánico, negocio que mantivo aberto durante máis de trinta anos. Non vos estrañedes de que algún dos seus clientes pagara as facturas das reparacións cun movemento de cadeira, e cun pasiño para adiante e outro pasiño para atrás, porque, durante algún tempo, parte do palco do antigo salón de Marcelino permaneceu no taller mecánico. Disque algún dos clientes máis veteranos de José Antonio Ferreño se pechaba os ollos no taller durante uns intres podía escoitar aquilo que cantaban Los Satélites e que dicía…

"Así fue que empezaron papá y mamá

tirándose besitos y una guiñá.

Así fue que empezaron papá y mamá

y ya somos catorce...y ya vienen más "

Parte traseira do edificio no que estaba o salón de Marcelino e que anos máis tarde foi o taller mecánico de José Antonio Ferreño

  José Antonio Ferreño xa hai anos que disfruta da súa xubilación. Seu padriño Marcelino Bermúdez Ferreño, Picos de Uxes, faleceu poucos anos despois de que abrira o taller. Foise en decembro de 1983 aos 81 anos de idade estando viúvo da súa muller María, que finara en 1975 aos 71 anos.

  Do mesmo xeito que tamén o fixera Che de Parada anos antes, Marcelino abofé que fixo moi feliz a moita rapazada da parroquia de Morás e da bisbarra coas grandes actuacións que organizou no seu salón durante tantos anos. As mellores orquestras e artistas da época actuaron en Uxes grazas a eles. Vaia dende aquí un recordo para os dous e tamén para Antonio "O Ferreiro" e a súa muller Carmen Zas que, aínda que non estiveron tanto tempo como Che e Marcelino, tamén foron quen de situar a Uxes no mapa da diversión da bisbarra.

O SALÓN DE BAILE DE PARADA DE UXES

 Houbo un tempo no que Uxes, con dous salóns de baile, era epicentro musical da bisbarra con actuacións de renome, diversidade e moita, moita diversión, abofé! Estamos a falar do salón de Parada e do salón de Picos, que funcionaron ao mesmo tempo durante os anos 50-60 facéndose a competencia o un ao outro.

  A importancia da actividade ferroviaria do Uxes de aquela época ía ter reflexo na poboación e, en consecuencia, nos primeiros bailes celebrados nos dous locais, xa que o tren posibilitaba que se achegara ata alí xuventude de Meirama (Cerceda) ou de Bregua (Culleredo). Á parte, a situación estratéxica deste lugar, tamén daba pé (o do pé vennos moi acaido) a que se desprazaran ata alí andando mozos e mozas de Feáns (A Coruña), berce de grandes músicos, Orro (Culleredo) e de diferentes puntos da parroquia de Morás e doutras zonas de Arteixo.

  Comezamos esta festa da memoria no salón de Che de Parada. Facémolo da man de dúas mozas que bailaron alí na súa adolescencia e xuventude: Teresa Pombo Veiga, nacida en Uxes en 1937, e Carmen Mañana Mañana, nacida en Souto en 1945.

  Carmen, madriña dun servidor, recorda que onde estaba o salón había dúas casas pegadas unha a outra... “unha desas casas era a de Nieves e outra era a de Parada. Nieves tiña tenda alí. Os de Parada tiñan a vivenda no piso de arriba e abaixo era o salón. Che de Parada era de alí, de Uxes, e a súa muller tamén. Eu teño recordos de estar alí de nena. Mamá levábame a este salón cando tiña 14 ou 15 anos. Recordo que había que subir unha escaleira ou dúas e despois, unha vez dentro, entrando á man esquerda, había un bochinche grande. E alí, ao carón, había un espazo, que era onde bailabamos os rapaces. Nós bailabamos nesa zona porque senón os adultos machacábannos os pés. Os adultos bailaban no outro lado do salón. Mentres eu estaba alí, mamá falaba coa filla do propietario do local, unha tal Carmen. Chamábanlle “Carmen de Parada”. Esta muller tiña unha filla da miña idade, un ano arriba un ano abaixo. Eu bailaba coa filla dela e coas outras rapazas aló no bochinche e miña nai tornaba coa nai desa rapaza. Iso sería sobre 1958 ou 1960”.

  Con Teresa, uns anos maior que Carmen, coincidimos diante da fonte de Uxes. Cunha xerra de auga na man e sorprendida polo noso interrogatorio, recordaba que “o salón de Parada estaba onde está ese edificio alto que ves aí. Agora está todo reformado, claro. Na casa que está pegada había unha tenda, pero non era dos de Parada. Esa era a tenda de Martís. Parada xa hai moitos anos que morreu”.

No lugar que ocupa actualmente o edificio máis grande da imaxe era onde estaba o salón de baile de Parada. Na casa do lado era onde estaba a tenda de Nieves ou de Martís 

  Neste marabilloso paseo pola súa memoria, Teresa tamén nos falou de algunha das orquestras que tocaron no salón de Parada. “Eu acordo de ver aquí a Orquesta Mallo; a orquesta do Espallante, que era da Grela e, se non recordo mal, creo que era primo dos Mallos; a Orquesta Bergantiños, que eran chavales todos novos; a un músico que lle chamaban Panchón, que tocaba a trompeta e me parece que era da zona de Ferrol; a orquesta de Boquete, un músico que vivía na Coruña e que era consumeiro”.

  Ante a nosa total ignorancia sobre o significado desta palabra, pedímoslle á señora Teresa se nos podía explicar o que era un consumeiro. Rápida e concisa, díxonos que eran as persoas que cobraban o fielato, que eran unhas oficinas (xeralmente unha caseta) situadas nas entradas das vilas na que se pagaban os dereitos de consumo. E logo da oportuna explicación, díxonos que “Boquete estaba no fielato que había diante da estación de Santiago. Xa non recordo ben, pero creo que tocaba a trompeta. Eu daquela era rapaza nova e agora teño 88 anos (risas).

-Moi ben levados!- dixo o que escribe.

-Bueno, por aghora van... non hai queixa! (risas)

  Teresa tamén quixo facer unha mención especial para Josefa Martínez Gay (1928-1989), máis coñecida como Finita Gay ou polo seu alcume “A Martela”, nome do lugar onde tiña a súa casa familiar en Castelo de Abaixo, no concello de Culleredo. Considerada pioneira, por ser unha das primeiras vocalistas femininas en cantar nunha orquestra, algo restrinxido só para homes ata aquel momento, Finita tamén cantou en Uxes, onde disque causou verdadeiro furor. “Acórdome eu ben deso. Estivo nos dous salóns, no de Parada e no de Picos. E acórdome que despois de que me casei aínda fomos a un bar que “A Martela” tiña en Tabeaio, en Carral, que montara ao vir da emigración en Venezuela. A pobre morreu ao pouco”.

Finita Gay "A Martela" (Cortesía da súa familia)

  Finita Gay “A Martela”, deixou unha gran pegada entre a xuventude de toda a bisbarra. Despois de tantos anos, as persoas que a viron actuar continúan falando desta artista con verdadeira admiración ¿non o credes? Preguntade na casa aos vosos maiores e xa veredes o que vos contan.

  Tras botar varios anos aberto, e de que actuaran alí as mellores orquestras do momento mentres as parellas se prometían amor eterno, o salón de Parada ía pechar definitivamente as súas portas a finais da década dos sesenta. Carmen e Teresa recordaban que “cando cerraron o salón fixeron unha panadería. Fíxoa Antonio, un fillo de Che de Parada”.

  Sen a competencia de antano, o salón de Marcelino aínda funcionaría como tal durante algúns anos máis... mais disto falaremos a vindeira semana!

"Así fue que empezaron papá y mamá

tirándose besitos y una guiñá.

Así fue que empezaron papá y mamá

y ya somos catorce...y ya vienen más "

O ENCORO DO REXEDOIRO E A PONTE DE OSEIRO

   No pasado mes de agosto, con motivo do 60 aniversario da aprobación do decreto que daba luz verde a creación do Polígono de Sabón, publicamos unha crónica na que contamos, de xeito resumido, como se xestou este espazo industrial no que se asentan, dende hai anos, primeiras marcas mundiais que pasean o nome de Arteixo por todo o planeta (tedes a crónica ao voso dispor aquí: https://cronicasdearteixo.blogspot.com/2025/08/a-creacion-do-poligono-industrial-de.html)  

  Como podedes imaxinar. a historia do Polígono dá para moitos capítulos máis, abofé. Nas Crónicas de Arteixo desta semana ímonos centrar nun deles. Visitamos o encoro do Rexedoiro para falar da súa construción e da antiga Ponte de Oseiro, que quedou asolagada baixo as augas deste espazo que na actualidade acolle unha moi interesante diversidade de aves acuáticas reprodutoras e invernantes.

  Mais, antes de mergullar polas augas da presa, imos ver o que nos conta María Rozamontes Vázquez sobre o significado do topónimo O Rexedoiro:

   “Como outros topónimos idénticos espallados polo territorio galego, este nome facía alusión en orixe ó ruído dun cachón ou fervenza nunha corrente fluvial. En orixe sería, polo tanto, O Ruxidoiro ou O Roxidoiro, como aínda lle chama algunha xente de vello. Os Rexedoiros é un núcleo de poboación da parroquia de Larín, por onde pasa un regato que lle dá as súas augas ó río que desemboca na praia de Barrañán. Na parroquia de Pastoriza está o núcleo do Rexedoiro. O encoro do Rexedoiro está no Polígono de Sabón e nas súas augas están asolagadas A Ponte de Oseiro, A Ponte de Tabardón e A Ponte das Pedras. Había unha casa, catro muíños e unha fervenza. O topónimo alude sen dúbida a esta última. O encoro, que se construíu a principios dos anos setenta constitúe un lugar de paso e cría de aves acuáticas onde aniñan especies como as fochas e as garzas reais, aproveita as augas do río Seixedo, duns 13 km de percorrido desde o seu nacemento no Monte das Arcas ata a súa desembocadura na praia de Alba. Recibe aportacións de pequenos regatos a unha e a outra banda da conca. Rega as parroquias de Morás e Oseiro.

    Etimoloxicamente proveñen do latín RUGITORIU, derivado de RUGIRE ‘ruxir’ ”¹.

  Sobre o encoro do Rexedoiro sabemos que o proxecto para o seu saneamento e construción aprobouse o 30 de xuño de 1968 e que as obras de abastecemento e saneamento foron adxudicadas o 14 de decembro do mesmo ano á empresa madrileña “Ingeniería y Construcciones Duce S.A.” en 32.523.668 pesetas, cun prazo de execución de 18 meses. Estas obras comprendían a construción do encoro que estaba previsto que ocupase unha superficie de 561.969 m², cun volume de 1.872.660 m³ de auga represada por un encoro de planta recta con altura total de 16 metros e o aprovisionamento de auga ás parcelas industriais polo sistema de bombeo desde o encoro ata un depósito regulador de 10.000 m³ de capacidade que se levantaría no punto máis alto do Polígono: o Monte de San Tirso².

Vista aérea dos lugares do Alto de Arteixo, A Groufa, A Pedreira, Sabón e O Rañal antes das expropiacións para o Polígono Industrial. Na parte dereita da imaxe vese o río Seixedo e as leiras que había ao seu carón nos lugares da Ponte de Oseiro, Ribados e Abesados, terreos que non tardarían moito en quedar sumerxidos nas augas do encoro (IET)

  Finalizadas as obras, e aínda que nun principio o levantamento de Actas de Expropiación rematara o día 29 de abril de 1970, a Deputación Provincial da Coruña faría, posteriormente, novas expropiacións a partir de marzo de 1973 de “fincas que, situadas fuera del área delimitada como Polígono Industrial de Sabón-Arteijo, resultan afectadas por enajenación de las augas que configuran el embalde de Roxedoiro, que presta servicio de abastecimiento al indicado Polígono (...)”³.

Lugar de Rañobre antes da construción do Polígono. Á esquerda da imaxe, vense moitas das leiras asolagadas polas augas do encoro do Rexedoiro (La Voz de Galicia)

  Antes do asolagamento das terras que hoxe ocupa o encoro, a xente podía cruzar o río Seixedo por varias pontes que había na zona da que estamos a falar. A máis antiga era a Ponte de Oseiro, unha estrutura de características similares á Ponte dos Brozos. Pendente de estudos e investigacións detalladas, todo apunta a que, como mínimo, este tesouriño asolagado é de orixe medieval. O que si sabemos con certeza é que a Ponte de Oseiro formaba parte do Camiño Real da Coruña a Fisterra.

  No 2020, aproveitando unha baixada do nivel das augas do encoro que deixaron parte da estrutura ao descuberto, a arqueóloga Puri Soto, Hugo Traba, o realizador Fran Naveira e un servidor elaboramos unha peza audiovisual sobre a devandita ponte, unha peciña de 5 minutos na que quixemos destacar a importancia de aprender a mirar as paisaxes pretéritas como é o caso deste punto de Arteixo, onde se abre a porta á Costa da Morte. Aí a tedes:

______________

1  María Rozamontes Vázquez (2003): Arteixo de onte a hoxe. Volume II. Notas xeográficas, históricas, artísticas, lingüísticas, culturais e industriais sobre o Concello de Arteixo. Edita: Concello de Arteixo (Departamento de Normalización Lingüística), pp. 100-101.

2  Xabier Maceiras (2019): Sabón, autoedición, pp.147-148.

3  Boletín Oficial da Provincia da Coruña, 9 de marzo de 1973.