AS PRIMEIRAS BICICLETAS DE ARTEIXO

 As bicicletas son na actualidade cada vez máis lixeiras e sofisticadas e ademais, o seu continuo uso está moi estendido en boa parte do planeta. Non se trata só dun xoguete para nenos ou dun vehículo deportivo. Non, abofé que non, xa que hoxe son moitas as cidades ou municipios que teñen sistemas públicos de aluguer por horas e carrís bici para fomentar a súa utilización, caso de Arteixo. Mais houbo un tempo no que non era tan doado velas polas grandes urbes ou vilas, chegando incluso a estar consideradas como unha novidade tecnolóxica pasaxeira.

  Por incrible que pareza hai xa 200 anos que o barón alemán Karl von Drais fabricou a que está considerada como a bicicleta pioneira, un modelo ao que lle chamaría “máquina corredora” (laufmaschine en alemán) e que a prensa bautizaría Draisine ou velocípedo. Von Drais construira en 1817 aquela bicicleta, que era de madeira e funcionaba empuxándose cos pés, co obxectivo de ofrecer un medio de transporte máis barato e fácil de manter que os cabalos. O modelo ía gañar certa notoriedade, ata o punto de que o poeta John Keats falou deste invento como de “a nada do momento”, segundo aparece en The New York Times. 

  Dúas décadas máis tarde, en 1839, o ferreiro escocés Kirkpatrick MacMillan inventa (hai algúns historiadores que dubidan de que a invención se lle poida atribuir a MacMillan) a bicicleta a pedais, aínda que sería o inglés Thomas McCall o que empezaría a fabricar este novo invento en 1869. Nesa altura, neses anos 60 do século XIX, popularizaríase o modelo vendido como velocípedo, unha bicicleta que tiña o pedal na roda dianteira e que tamén era coñecida co nome de “bone shaker” (axitaosos) por mor do que acontecía cando se levaba polas rúas empedradas. Aínda que é probable que houbera modelos anteriores, o fabricante de carriños para bebés Pierre Lallement sería o primeiro en patentar a bicicleta a pedais. 

  En 1870 empézase a fabricar a bicicleta de roda alta, sendo un dos modelos máis coñecidos (e caros) a Ariel, de James Starley. Aínda que agora resulta estraño, estas bicicletas eran máis cómodas que as súas predecesoras, mais a súa popularidade foi limitada porque, segundo a web Ibike, “necesitaban un acróbata”. Trátase da primeira bici construida totalmente en metal, grazas aos avances da metalurxia á hora de fabricar pezas lixeiras e pequenas. Sinalar tamén que, por aqueles días, as rodas eran cada vez máis grandes dado o avance que proporcionaba cada pedalada. De feito, algúns modelos chegaban aos 40 quilómetros por hora, mais como a seguridade era un problema, tamén se fabricarían modelos con tres ou catro rodas.

  A partir da década de 1880 ían xurdir as chamadas “bicicletas de seguridade”, precisamente para afondar no risco de caídas dos modelos anteriores. A primeira que saiu ao mercado foi a Rover, obra do enxeñeiro J. K. Starkley, que eran unhas bicis xa moi parecidas ás actuais, con dúas rodas do mesmo tamaño e o cadro en forma de diamante. Ademais, en 1888, John Dunlop inventaría as rodas neumáticas, facendo máis cómodos os traxectos. E en 1889, o estadounidense Isaac R. Johnson patentaría unha primeira bicicleta plegable.

Modelo da década de 1890

  Nos anos 90 deste século XIX do que estamos a falar, as bicicletas comezarían a fabricarse en masa e para as mulleres, que as utilizaban cada vez máis, converténdoas en todo un símbolo de liberdade. Unhas bicicletas que serían asociadas moitas veces aos movementos sufraxistas femininos. 

   Nas crónicas da época da altura tamén aparecen recollidas varias novas sobre algún que outro accidente acontecido por aqueles días nos camiños de Arteixo, principalmente na costa de Oseiro. Sirva de exemplo esta publicada no xornal El Lucense: diario católico de la tarde que, na súa edición do 21 de xuño de 1897:

 “(…) el Sr. D. Felipe Altadill salió anteayer mañana a las cinco montando una máquina Opel a recorrer la carretera. La desconocía en gran parte, y al llegar a Oseiro, media legua distante de Arteijo, se dejó ir cuesta abajo, por no apreciar bien la pronunciadísima pendiente que allí existe. Parece que hasta llevaba puestos los piés en el descanso. En el centro de la cuesta había parado un caballo y contra él fué a chocar la máquina. El Sr. Altadill fué lanzado a bastante distancia quedando sin sentido. La bicicleta quedó destrozada. Las dos ruedas se hicieron dos ochos, y casi se deshizo el cuadro. Unos aldeanos recogieron al señor Altadill y lo llevaron a una casa próxima, prestándole los primeros auxilios”. 

Modelo de 1898

  Dicir quen foi a primeira persoa do noso municipio que tivo unha bicicleta podedes imaxinar que é misión imposible, mais o que non é rocambolesco é afirmar que unha das primeiras foi a de Manuel María Puga, Picadillo, un persoeiro que tamén deixaría latente a súa enorme curiosidade por todas as innovacións do seu tempo, converténdose nun apoixoado usuario de moitas delas como o automóbil, o gramófono ou a fotografía, afección grazas á cal ducias de veciños e veciñas de Arteixo poideron enviarlle aos seus parentes emigrados en América retratos feitos por el no Pazo de Anzobre. Co seu humor tan particular, Picadillo queixábase que os fabricantes de bicicletas non deseñaban modelos adecuados para persoas do seu peso, que nalgúns momentos da súa vida seica chegou a ser de 270 quilos.

Manuel Puga, Picadillo, no pazo de Anzobre cunha bicicleta (Cortesía da súa neta Chau Fernández -Gago Puga)

  E chegamos xa ao século XX, tempos novos nos que os automóbiles comezan a estenderse, principalmente a partir dos felices anos 20. Este feito levaría a que os fabricantes de bicis se fixaran nun novo público: os nenos, con deseños cada vez máis ostentosos e chamativos, engadindo na década dos 50 elementos que en moitas ocasións lembraban a avións e a foguetes espaciais. Precisamente un neno arteixán de aqueles anos 50, Julio Mancebo (durante moitos anos mestre e director do colexio San Xosé Obreiro de Meicende e coordinador do certame literario Manuel Murguía), contounos nunha ocasión que o Arteixo da súa infancia cambiaba notablemente coa chegada do verán, pois nesa época estival… “viñan moitos rapaces e aumentaban as posibilidades de diversión, porque tiñan xoguetes que nós non tiñamos: patíns, bicicletas, balóns de coiro, raquetas de tenis... Case todos aprendimos a montar en bici a conta dos veraneantes, e tamén a patinar na pista do Balneario. Tamén recordo que no baixo do almacén de Manolito de Ayán que daba a corredoira de detrás da Fonte había un taller de bicicletas onde podías alugar por media hora ou máis, pero non había cartos para facelo. Por certo, o dono do taller chamábase Anselmo. O pobre non fixo moito negocio”.

  Julio Mancebo tamén lembraba que...”os domingos alugaban patíns no Balneario e por poucos cartos podías levar unhas cantas cuadas mentres tratabas de aprender a gardar o equilibrio. Os rapaces que viñan todos os anos eran, entre outros, Fernando e Carlos Arrojo, que tiñan vivenda na Baiuca; Waldo e Miki que alugaban a casa que estaba ao lado do Gallo de Oro; e os que paraban no hotel do Balneario: Juan José Baquero e a súa irmá Pili, Antonio, Argimiro, Luciano e Maricarmen Vázquez Guillén que xogaba con nós ao fútbol e lle chamabamos Kubala, Fernando "Lerenco", Escribano ou Ana Del Río, que era filla dos administradores do Balneario por aquel entón. Tamén viña sempre Juanechas que estaba na casa da súa avoa doña Brígida”.

Imaxe dos anos 50 do Balneario. A nena da bicicleta é Ana del Río (Cortesía da súa familia)

  Do mesmo xeito, o tamén arteixán Manuel Rodríguez Pan, veciño de Oseiro nado no Rañal en 1936 e tío de quen escribe, recordaba que naqueles anos 50 nos que empezou a gañarse a vida traballando como escaiolista… “ía e viña todos os días andando da Coruña, e coma min moitos dos meus veciños. Daquela o soldo dun obreiro era de 103 pesetas á semana e non se podían gastar no trolebús porque senón os cartos non chegaban a nada. Había algún afortunado que tiña bicicleta, coma meu sogro, que cando lle subiron o soldo no seu traballo empezou a ir en bús e daquela eu herdei a súa bici. Anos despois xa comprei o meu primeiro coche”.

  Aqueles tempos nos que as bicicletas convivían con cabalos e burros que transportaban as colleitas que se vendían na Coruña, aqueles tempos nos que ter unha bici era case o mesmo que ter hoxe en día un coche, darían paso a outros tempos de certa mellora económica na que nos criamos moitos dos nenos e nenas de Arteixo que viñemos ao mundo nos anos 60 e nos 70, tempos nos que os nosos pais comprarían a nosa primeira bici na tenda de Cachaza na Coruña, como foi o caso dun servidor, ou na de “Milmañas” como foi o caso de Fernando Barreiro, un arteixán nado en 1963 que nos contou que “podías encargar a bicicleta no taller de Milmañas. Se non recordo mal, penso que facía de intermediario. El traías do almacén de Cachaza na Coruña”.

  Anos despois abrirían en Arteixo “Motos Barbeito”, negocio no que tamén se vendían bicicletas, e “Castro Amado”, un establecemento que estaba situado na Avenida de Fisterra, nese edificio de deseño triangular que está á man esquerda dirección a Carballo, e que vendería ducias de bicis durante bastante tempo, se cadra ata a chegada á Coruña das primeiras grandes superficies comerciais. 

  En decembro de 2023 o Concello de Arteixo puxo en marcha o servizo municipal de bicicletas. A web biciarteixo.com ofrece a información práctica do funcionamiento do sistema e amosa como acceder á aplicación a través da cal os usuarios poden utilizar o servizo, ademais de ver todos os termos que rixen o funcionamento deste servizo municipal de bicicletas.

  Bo paseo!

_________________

FONTES:

-JAIME RUBIO HANCOK (2017): Hace 200 años de la primera bicicleta: estos fueron los primeros modelos. El País. Verne. 19 de abril 2017.

A PARROQUIA DE BARRAÑÁN NO DICIONARIO XEOGRÁFICO DE SEBASTIÁN MIÑANO (1826-1829)

  O Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal é unha magna obra composta por once volumes que foi publicada entre 1826 e 1829. 

  O autor deste dicionario foi o relixioso e escritor afrancesado español Sebastián de Miñano y Bedoya (Becerril de Campos, Palencia, 1779-Baiona, Francia, 1845), nun principio defensor dos ideais liberais, aínda que máis tarde pasou a simpatizar co bando dos absolutistas moderados. Aio do infante Luis de Borbón (1795), cando este accedeu ao arcebispado de Sevilla pasou a desempeñar o cargo de primeiro oficial da súa secretaría (1799) e, entre 1801 e 1804, íase ocupar dos asuntos do cardeal de Borbón na corte.

  No momento no que as tropas francesas invadiron España, Miñano acompañou ao xeneral Castaños na súa entrada en Madrid (agosto de 1808), mais posteriormente non só ía recoñecer a José I Bonaparte, senón que se converteu nun dos conselleiros íntimos do novo monarca. Coa caída deste tivo que emigrar a Francia, onde permaneceu ata 1816, que foi cando puido regresar a Madrid xunto con outros afrancesados.

  Durante a época constitucional colabora en El Censor. A súa visión sobre a problemática política do seu tempo aparece reflexada en Lamentos políticos de un pobrecito holgazán (1820), que, xunto con Historia de la revolución de España de 1820-1823 por un testigo ocular (1824), escrita en francés, e o seu Diccionario geográfico y estadístico de España y Portugal (1826-1829), constituen o máis sobresainte da súa obra.

  A edición do seu monumental dicionario, no que recolle datos sobre as diferentes divisións relixiosas ou administrativas do estado, así como dos núcleos de poboación, serviríalle para gañar un sillón na Academia de Historia en 1825. Con todo, este éxitoso traballo tivo as súas luces e as súas sombras xa que polemizou sobre as insuficiencias da obra co xeógrafo Fermín Caballero, quen lle reprochaba a Miñano que as principais fontes de información seguían sendo, como en tempos de Felipe II, os cregos. Ante as recriminacións de Caballero, Miñano defendeuse dicindo, en alusión aos curas párrocos, que… “á cada uno de los cuales he escrito separadamente, pidiéndoles nociones ciertas y positivas de sus respectivos pueblos y de los inmediatos”, cregos aos que Miñano agradeceu a súa axuda, o mesmo que ao director da Real Academia da Historia, Martín Fernández de Navarrete, e ao censor Juan Agustín Ceán Bermúdez.

  O Diccionario geográfico y estadístico de España y Portugal ten unha importancia extraordinaria para o mundo da investigación xa que ofrece unha completa visión de como era o país naquela época. Deseguido transcribimos o que Sebastián Miñano y Bedoya escribiu na súa devandita obra sobre a parroquia de Barrañán:

BARRAÑAN (SAN JULIÁN DE),

Aldea Realengo de España, en Galicia, provincia y jurisdición de la Coruña, sujeto al corregidor de la capital; 40 vecinos, 191 habitantes, 1 parroquia. Contribución 642 reales 1 maravedí.

En lugar del artículo inserto en el Diccionario, léase el siguiente que nos ha remitido el señor don Hilarion Pazos. Es de la provincia y jurisdicción de la Coruña, arzobispado de Santiago, con 48 vecinos, 260 habitantes, 1 parroquia compuesta de las aldeas de Branquenza, Outeiro, Sisalde, Esfarrapa, Ceara, Sar, Monte del Gallo, Menlle y Barrañán.

Situada a la falda del monte de Angra, al N. confina por este rumbo con la parroquia de Santiago de Arteijo, hasta la costa del mar; con la cual y arenal nombrado de Barrañán, tambien confina por el O.; por el S.O. con Santa Eulalia de Chamín; por el S. con San Pedro de Armentón, y por el E. y N.E. con la de Santa María de Lañas. Su figura es un cuadrilongo, tiene 1.240 ferrados de sembradura, la mitad de segunda clase, y la otra de tercera. Se estiende un octavo de legua de N. a S., y de E. a O. ¼ escaso; su clima es templado y bastante húmedo.

Areal de Barrañán. Ao fondo, o Monte da Angra

La separa de las citadas de Chamín y Armentón un riachuelo llamado del Castro, que baja de la parroquia de San Esteban de Larín, Santo Tomé de Monte Agudo, Armentón y Lañas, desaguando en el mar por el citado Arenal, sobre el cual, y en términos de dicha parroquia se hallan 3 molinos. Por un estrecho del O. y citado arenal pasa el camino que desde la Coruña da tránsito para Cayón, y sigue otro arenal llamado de Baldayo situado en las parroquias de San Salvador de Revordelos y Santa María de Noicela, San Cristoval de Lema y San Martín de Razo, con dirección a los puertos de Malpica, Corme y Puente Ceso, situado sobre el río Allones. Por la misma atraviesa otro camino de N.O. a N.E. que da tránsito a la ciudad de la Coruña desde las parroquias inmediatas, y partido de Bergantiños.

El dominio directo de toda esta parroquia corresponde al priorato de Santa María de Cambre, anejo al Real monasterio de San Martín de Santiago, por cuya razón percibe la cuarta parte de todos los frutos, ademas de la renta correspondiente a las casas, prados y algunas fincas exentas del ¼ , según lo capitulado en los foros. Tambien pertenece a dicho monasterio el derecho de patronato, y de su unida San Pedro de Sorrizo en los 4 meses ordinarios. El diezmo lo lleva in solidum el cura.

Produce 750 fanegas de trigo; 1.250 de maiz; 70 de patatas; 72 ½ de avichuela; 12 ½ de centeno; 12 ½ de cebada; 250 libras de lino, y hay de toda especie de legumbres y frutas. Industria: 3 molinos de agua; 8 telares; y tambien se dedican los naturales a la cría y grangería de ganados vacuno y lanar. Dista 2 leguas de la Coruña, 8 de Santiago, 5 de Betanzos, y 1 de Cayón. Contribución 1.347 reales.

DOMINGO MÁXIMO MOSQUERA 'PITOS', UN ARTEIXÁN DE NOVELA

  Hai uns días deixounos Domingo Máximo Mosquera Calvete, un arteixán de novela ao que lle queremos render homenaxe nas Crónicas de Arteixo desta semana.

  Dicimos “de novela” porque a súa vida, as súas experiencias e a súa personalidade eran tan extraordinarias que parecían sacadas dunha obra literaria de ficción, abofé! Mestre, futbolista profesional, banqueiro, alcalde, xerente do Balneario… se hai un persoeiro da nosa bisbarra que é coñecido polas múltiples actividades que realizou ao longo da súa vida, ese non é outro que ‘Pitos’, alcume polo que o noso homenaxeado era coñecido na súa vila natal.

  Nacido na Baiuca o 3 de xullo de 1936, era o máis novo dos sete fillos (Fino, Julita, Sara, Pablo, Totos, Teté e Pitos) que tiveron Delfino Mosquera Riobóo e Julia Calvete Hermida, casados nas festas do Apóstolo de 1917.

  Delfino, Oficial 1º do Concello de Arteixo e presidente da “Sociedad Instructiva y Recreativa El Alba”, verdadeiro referente cultural do Arteixo da época, ía falecer en novembro de 1938 con tan só 42 anos, cando ‘Pitos’ era un cativo moi pequerrecho de pouco máis de dous aniños.

  Así pois, o noso protagonista vai medrando sen a figura do seu proxenitor, pero protexido no matriarcado da señora Julia e arroupado no niño familiar. Unha vez que remata a súa formación, empeza a dar escola no seu domicilio (xunto a seus irmáns Julita e Pablo) a ducias de cativos de Arteixo que, ademais de aprender alí as primeiras letras, tamén tiveron a oportunidade de ver, por primeira vez, a televisión xa que a da señora Julia foi das primeiras (ou a primeira) casas do municipio que contou con este novo invento. A rapazada puido ver alí os festivais de Eurovisión ou as filigranas que facían coa pelota xogadores inesquecibles como Pelé, Alfredo Di Stéfano ou o noso Luis Suárez, bo amigo de ‘Pitos’… porque non esquezamos que ‘Pitos’ tamén foi un futbolista de novela que empezara a destacar no Penouqueira de moi cativo.

'Pitos' co Penouqueira nos anos 50

  Por aqueles días, cada vez que o Penouqueira xogaba no campo do Balneario, moitos dos seus alumnos acudían ao encontro para ver as filigranas que o seu mestre facía coa pelota defendendo as cores do equipo da Baiuca, partidos nos que habitualmente ‘Pitos’ non deixaba indiferente a ninguén: era quen de coller o balón nunha portería e chegar á outra driblando a canto rival lle saía ao paso! 

  O seu enorme talento levárao a fichar uns anos antes, nos primeiros 50, na categoría xuvenil do Santa Margarita, que chamara a súa atención nun dos amigables que xogara en Arteixo contra o Penouqueira. Mais a estadía do noso homenaxeado neste equipo da capital sería efémera, xa que non ía tardar en fichar no Deportivo, con quen se ía proclamar campión galego de xuvenís en 1953 baixo a batuta do arxentino Rafael Franco, que fora un dos integrantes da lendaria dianteira 'Orquesta Canaro' coa que o cadro deportivista quedara subcampión de Liga na tempada 1949/50. “Este pibe es un fenómeno”, dicía habitualmente o técnico arxentino sobre o futbolista arteixán abandeirado do número 10, a mesma camiseta que vestira ata a campaña anterior un tal Luís Suárez.

  Naquela altura o Deportivo da Coruña creara un equipo na Serie A Rexional, o Deportivo “B”, coa idea de que os seus xogadores xuvenís se fosen fogueando competindo con equipos como o Astano, Esteiro, Flavia, Brigantium, Ordes, Sporting Lugo, Noia ou mesmo co Fabril, outro equipo da cidade da Coruña. ‘Pitos’ xogaría neste Deportivo “B” ata a tempada 1956/57, que foi cando debutou na Terceira División co Fabril, que, por aqueles días, adestraba Antonio Vilar Chao, fillo do galeguista Antonio Vilar Ponte, e que fora un dos integrantes do Deportivo que acadara na tempada 41/42 o primeiro ascenso á Primeira División.

  No equipo fabrilista, ‘Pitos’ comparte vestiario con futbolistas do nivel de Mangana, Acuña -que era irmán de ‘Xanetas’, o porteiro do primeiro equipo deportivista-, Porvén, Chas, Gerardo Roldán -xogador de Meicende-, Bouza e un longo etcétera. Xogadores que, nalgúns casos, reforzaron algunha que outra vez aos equipos que disputaban os torneos de verán que se organizaban no Balneario de Arteixo por aqueles anos 50. Precisamente, foi nun destos partidos do verán xogados no campo do recinto termal, onde ‘Pitos’ sufriu unha gravísima lesión de xeonllo que estivera a piques de truncar a súa carreira deportiva, mais, con todo, emulando o afán de superación do astro brasileiro Garrincha, que tiña a perna dereita seis centímetros máis curta que a esquerda, o futbolista da Baiuca ía ser quen de seguir xogando ao fútbol grazas, en gran medida, ao traballo do masaxista do Deportivo, Vicente Cucarella.

  A súa pequena coxeira non sería impedimento para ser dos futbolistas máis destacados do Fabril durante a tempada 57/58 na que, segundo informaba o xornal La Noche na súa edición do 12 de novembro de 1957, espertara o interese de varios equipos: “En el mismo Fabril está el jugador Pitos por el que se interesa el Cádiz y la Cultural Leonesa”. Mais finalmente o da Baiuca seguiría defendendo as cores do Fabril, onde xoga a un alto nivel a tempada 58/59 e parte da 59/60, que foi cando fichou no Racing de Ferrol, equipo que naquela hora disputaba a Segunda División.

La Voz de Galicia, 3 de novembro de 1959

   O futbolista arteixán, sempre co 10 ás costas, debuta no once ferrolán o 1 de novembro de 1960 nun Racing-Sestao no que, a pesar de que os locais perderon por 2-3, deixa a súa pegada ao anotar o seu primeiro gol cos racinguistas. No anecdotario do seu paso polo once departamental tamén queda unha eliminatoria da ‘Copa del Generalísimo’, a actual Copa do Rei, na que o Racing de Ferrol se enfrontou ao F.C. Barcelona dos Ramallets, Kubala, Luís Suárez e compañía. O equipo galego, con ‘Pitos’ xogando de titular, perde no Nou Camp por 7-1, pero cóntase que Helenio Herrera, o adestrador do equipo catalán, quedara gratamente sorprendido coa exquisita técnica do da Baiuca e que chegara a interesarse por el. A modestia de ‘Pitos’, con quen falamos varias veces no transcurso da elaboración do libro 100 anos de fútbol en Arteixo e A Laracha, levábao a dicir que esta información non era verídica pero, houbera algo ou non, deixamos o seguinte apuntamento que o escritor arteixán Antón Castro fai sobre el na súa novela El álbum del Solitario: 

“Nosotros lo admirábamos por sus buenas maneras y porque sabíamos que había estado a prueba en el Barcelona en los tiempos de Kubala y Luis Suárez (algunos decían que había sido el delantero más grande del Penouqueira en toda su historia, mejor incluso que Arsenio), pero una inoportuna lesión le apartó del fútbol. Redondo y más bien pequeño, era un extremo hábil y veloz, autenticamente letal; su dominio del balón resultaba tan apabullante que en ocasiones, en verano, se permitía jugar descalzo¹”.

  Ao remate daquela tempada 1959/60, na que ían pasar polo banco do Racing de Ferrol ata catro adestradores: Román Galarraga, Tomás Castro, Hilario Marrero e Ramón Miranda, o cadro departamental descendería a Terceira despois de xogar dezaseis campañas consecutivas na Segunda División.

  'Pitos' permanece en Ferrol a tempada seguinte, a 1960/61, na que os racinguistas non serían quen de recuperar a categoría perdida. 

Unha das formacións do Racing de Ferrol da tempada 1960/61. Na imaxe aparecen, de pé e de esquerda a dereita: Anca I, Anca II, José Carlos, Chatolo, Tini e Masdías. Anicados, na mesma orde: Pitos, Mimo, Menchaca, Víctor Ledo e Onaindia (www.veteranosracingferrol.org)

  Na 61/62 volta de novo ao Fabril, onde colle os galóns de capitán e, unha vez máis, é dos xogadores máis destacados. Desta campaña cabe salientar como dato anecdótico que, o 29 de abril de 1962, o futbolista da Baiuca defendeu as cores do C.D. Lugo nun partido amigable contra o Celta, no que os da muralla venceron por 2-1.

La Hoja del Lunes, 16 de outubro de 1961

  'Pitos', que naquela altura tiña 26 anos, vendo que estaba a piques de instalarse no declive da súa carreira deportiva, empeza a enfocar a súa actividade profesional no mundo da banca e non tarda en converterse, con 29 abrís, en director da primeira entidade bancaria do municipio arteixán, a Caixa de Aforros, que se inaugura o 21 de marzo de 1966. 

  Casado con Enriqueta Pérez González, matrimonio do que ían nacer catro fillos, o xa ex-futbolista dirixiría a Caixa durante máis de tres décadas, ata 1998. Nese período tamén fixo unha incursión no mundo da política xa que sería alcalde de Arteixo dende agosto de 1974 ata xaneiro de 1975, un curto mandato no que se inaugurou a actual Casa do Concello e igualmente comezara a funcionar o Grupo Escolar Carrero Blanco, hoxe CEIP Ponte dos Brozos.

Imaxes da inauguración da actual Casa do Concello sendo alcalde Domingo Máximo Mosquera 'Pitos' (Foto Blanco)

  Despois da súa etapa á fronte da Caixa, 'Pitos' ía pasar boa parte do seu día a día no Balneario de Arteixo, un establecemento que os irmáns Mosquera Calvete administraron durante máis de medio século e no que este persoeiro de Arteixo viviu momentos inesquecibles da súa vida deportiva, momentos que tivemos a fortuna de que nos transmitira no recinto termal. Un deles foi o partido Penouqueira-Fabril, que se xogou en xullo de 1958 e no que, á parte de 'Pitos' participaran, entre outros, Arsenio Iglesias e o lendario Luís Suárez, Balón de Ouro en 1960.

 O noso homenaxeado era dos que non quería saír da foto. Tampouco lle gustaba o protagonismo nin as homenaxes. Alí onde esteas, esperemos que non te enfades con nós por esta pequena mostra de admiración, efecto e respecto.

  D.E.P., Máximo!

_______________

1 Antón Castro (1999): El Álbum del solitario, Ediciones Destino, Barcelona, pp.56-57.

O SALÓN DE BAILE DE MARCELINO BERMÚDEZ, "PICOS" DE UXES

  Tal e como comentamos hai uns días neste espazo, houbo un tempo no que Uxes, con dous salóns de baile, era epicentro musical da bisbarra con actuacións de renome, diversidade e moita, moita diversión, abofé! Estamos a falar do salón de Parada e do salón de Picos, que funcionaron ao mesmo tempo durante os anos 50-60 facéndose a competencia o un ao outro. Sobre o primeiro xa compartimos con vós algunha que outra anécdota a semana pasada. Do outro, do de Picos, facémolo deseguido.

  Había quen lle chamaba o salón de Picos e tamén había quen lle chamaba o salón de Marcelino. O caso é que “Picos” era o alcume de Marcelino Bermúdez Ferreño, nacido en Uxes en 1902 e casado con María López Orjeira, que tamén era natural de Uxes.

A casa da esquerda era o domicilio de Marcelino e María e no edificio do lado era donde tiñan o salón de baile

  Marcelino e María non tiñan fillos, pero a súa foi a casa de moita xuventude da zona. Tiñan o salón de baile pegado a súa vivenda, que era (e segue sendo) a última casa de Uxes en dirección a Feáns. Teresa Pombo Veiga, nacida en Uxes en 1937, bailou alí cando era nova. “Nos anos 50 cada un dos salóns de Uxes traía a súa orquesta cando podían. Che de Parada tiña o salón abaixo e a vivenda arriba. No outro, Marcelino e a súa muller tiñan o salón pegado á casa na que vivían. Este local soamente era salón. Recordo que na parte de arriba estaba o “ghaliñeiro” e abaixo estaba o palco, a pista de baile e un bochinche para refrescos. Eu acordo de ver alí a Orquesta Espallante, aos irmáns Mallo ou a Finita “A Martela”, que tamén cantou no salón de Parada. Os tempos aqueles moi bos non serían, pero eu creo que a xente era máis divertida e feliz que hoxe. Antes había máis contacto entre a xente, que hoxe cada un anda ao seu e sempre correndo de aquí para alí. Ás veces tamén íamos ao baile a Arteixo. Tiñamos que ir e vir a pé (risas). Íamos ao salón de Manolo de Eva, que primeiro estivo na Baiuca e despois púxoo na carretera nova, na do Veigheiro, que alí tamén cantara A Martela”.

  Francisco Rodríguez Pan e Carmen Mañana Mañana, padriños de quen escribe, foron unha das numerosas parellas que bailaron no salón de Marcelino nos anos 60. “Nós fomos alí de mozos. O de Marcelino era un salón máis moderno que o de Parada. Ao fondo do local había unhas escaleiras para subir ao que se chamaba “o ghaliñeiro”, que era onde se sentaban algunhas mulleres para mirar aos mozos que bailaban. Alí tocaban moito Os Mallo de Feáns, e tamén tocou algunha vez a Orquesta Los Satélites. Nós casamos en 1969 pero o salón de Marcelino aínda botou aberto algúns anos máis”.

  Efectivamente, tal e como recordaban Francisco e Carmen, o salón de Marcelino ía seguir aberto nos anos setenta mais, desta volta, con Antonio Alvarellos "O Ferreiro" á fronte do local, que bautizou ao salón co nome de “El Competidor”. Ignacio Maceiras contounos que “non hai moito aínda vin algunha entrada do salón El Competidor”. Se tedes algunha desas entradas, contactade con nós por favor!

  Ignacio tamén recorda que na súa xuventude tocou alí tocou, entre outras, a Orquesta Compostela co cantante e guitarrista Tito Calviño (1950), que daquela era moi xovenciño. Tito comezara as súas actuacións no seu Portomouro natal, concello do Val do Dubra, coa Imperial, a orquestra da súa aldea. Despois, como moitos outros, tivo que facer a maleta e partir cara a cidade. Santiago foi o seu destino. Alí estudou música e continuou o seu peregrinar por un rosario de formacións, entre elas a mítica Orquesta Compostela que o fichou como neno prodixio, neno que un día cantou no salón “El Competidor” de Uxes e que, segundo nos contou Ignacio Maceiras, “tocou a guitarra eléctrica pola espalda”. Tito estaría na Compostela doce anos e posteriormente actuou cos Key, coa Trébol e cos Players. Despois estivo tocando en Miami durante tres anos e, á volta da aventura americana, integrouse nos Satélites.

A Orquesta Compostela en 1966 co gran Tito Calviño tocando a guitarra (Facebook Orquestas 1900)

  Para recordar os tempos de “El Competidor” falamos con Antonio, fillo de Antonio "O Ferreiro" e de Carmen Zas, que era o matrimonio que rexentaba o salón na década dos setenta. “Eu nacín en 1966 e poucos recordos teño do local. Supoño que Marcelino teríalle arrendado o salón a meus pais, que eran os dous de Uxes. Habitualmente estaban os dous cobrando na entrada e, se algún deles non podía, meu abuelo Alfredo tamén estaba na entrada”.

  “El Competidor” ía pechar as súas portas na segunda metade dos anos setenta. Posteriormente, José Antonio Ferreño Gago, afillado de Marcelino, montou no local que fora salón de baile durante varias décadas un taller mecánico, negocio que mantivo aberto durante máis de trinta anos. Non vos estrañedes de que algún dos seus clientes pagara as facturas das reparacións cun movemento de cadeira, e cun pasiño para adiante e outro pasiño para atrás, porque, durante algún tempo, parte do palco do antigo salón de Marcelino permaneceu no taller mecánico. Disque algún dos clientes máis veteranos de José Antonio Ferreño se pechaba os ollos no taller durante uns intres podía escoitar aquilo que cantaban Los Satélites e que dicía…

"Así fue que empezaron papá y mamá

tirándose besitos y una guiñá.

Así fue que empezaron papá y mamá

y ya somos catorce...y ya vienen más "

Parte traseira do edificio no que estaba o salón de Marcelino e que anos máis tarde foi o taller mecánico de José Antonio Ferreño

  José Antonio Ferreño xa hai anos que disfruta da súa xubilación. Seu padriño Marcelino Bermúdez Ferreño, Picos de Uxes, faleceu poucos anos despois de que abrira o taller. Foise en decembro de 1983 aos 81 anos de idade estando viúvo da súa muller María, que finara en 1975 aos 71 anos.

  Do mesmo xeito que tamén o fixera Che de Parada anos antes, Marcelino abofé que fixo moi feliz a moita rapazada da parroquia de Morás e da bisbarra coas grandes actuacións que organizou no seu salón durante tantos anos. As mellores orquestras e artistas da época actuaron en Uxes grazas a eles. Vaia dende aquí un recordo para os dous e tamén para Antonio "O Ferreiro" e a súa muller Carmen Zas que, aínda que non estiveron tanto tempo como Che e Marcelino, tamén foron quen de situar a Uxes no mapa da diversión da bisbarra.

O SALÓN DE BAILE DE PARADA DE UXES

 Houbo un tempo no que Uxes, con dous salóns de baile, era epicentro musical da bisbarra con actuacións de renome, diversidade e moita, moita diversión, abofé! Estamos a falar do salón de Parada e do salón de Picos, que funcionaron ao mesmo tempo durante os anos 50-60 facéndose a competencia o un ao outro.

  A importancia da actividade ferroviaria do Uxes de aquela época ía ter reflexo na poboación e, en consecuencia, nos primeiros bailes celebrados nos dous locais, xa que o tren posibilitaba que se achegara ata alí xuventude de Meirama (Cerceda) ou de Bregua (Culleredo). Á parte, a situación estratéxica deste lugar, tamén daba pé (o do pé vennos moi acaido) a que se desprazaran ata alí andando mozos e mozas de Feáns (A Coruña), berce de grandes músicos, Orro (Culleredo) e de diferentes puntos da parroquia de Morás e doutras zonas de Arteixo.

  Comezamos esta festa da memoria no salón de Che de Parada. Facémolo da man de dúas mozas que bailaron alí na súa adolescencia e xuventude: Teresa Pombo Veiga, nacida en Uxes en 1937, e Carmen Mañana Mañana, nacida en Souto en 1945.

  Carmen, madriña dun servidor, recorda que onde estaba o salón había dúas casas pegadas unha a outra... “unha desas casas era a de Nieves e outra era a de Parada. Nieves tiña tenda alí. Os de Parada tiñan a vivenda no piso de arriba e abaixo era o salón. Che de Parada era de alí, de Uxes, e a súa muller tamén. Eu teño recordos de estar alí de nena. Mamá levábame a este salón cando tiña 14 ou 15 anos. Recordo que había que subir unha escaleira ou dúas e despois, unha vez dentro, entrando á man esquerda, había un bochinche grande. E alí, ao carón, había un espazo, que era onde bailabamos os rapaces. Nós bailabamos nesa zona porque senón os adultos machacábannos os pés. Os adultos bailaban no outro lado do salón. Mentres eu estaba alí, mamá falaba coa filla do propietario do local, unha tal Carmen. Chamábanlle “Carmen de Parada”. Esta muller tiña unha filla da miña idade, un ano arriba un ano abaixo. Eu bailaba coa filla dela e coas outras rapazas aló no bochinche e miña nai tornaba coa nai desa rapaza. Iso sería sobre 1958 ou 1960”.

  Con Teresa, uns anos maior que Carmen, coincidimos diante da fonte de Uxes. Cunha xerra de auga na man e sorprendida polo noso interrogatorio, recordaba que “o salón de Parada estaba onde está ese edificio alto que ves aí. Agora está todo reformado, claro. Na casa que está pegada había unha tenda, pero non era dos de Parada. Esa era a tenda de Martís. Parada xa hai moitos anos que morreu”.

No lugar que ocupa actualmente o edificio máis grande da imaxe era onde estaba o salón de baile de Parada. Na casa do lado era onde estaba a tenda de Nieves ou de Martís 

  Neste marabilloso paseo pola súa memoria, Teresa tamén nos falou de algunha das orquestras que tocaron no salón de Parada. “Eu acordo de ver aquí a Orquesta Mallo; a orquesta do Espallante, que era da Grela e, se non recordo mal, creo que era primo dos Mallos; a Orquesta Bergantiños, que eran chavales todos novos; a un músico que lle chamaban Panchón, que tocaba a trompeta e me parece que era da zona de Ferrol; a orquesta de Boquete, un músico que vivía na Coruña e que era consumeiro”.

  Ante a nosa total ignorancia sobre o significado desta palabra, pedímoslle á señora Teresa se nos podía explicar o que era un consumeiro. Rápida e concisa, díxonos que eran as persoas que cobraban o fielato, que eran unhas oficinas (xeralmente unha caseta) situadas nas entradas das vilas na que se pagaban os dereitos de consumo. E logo da oportuna explicación, díxonos que “Boquete estaba no fielato que había diante da estación de Santiago. Xa non recordo ben, pero creo que tocaba a trompeta. Eu daquela era rapaza nova e agora teño 88 anos (risas).

-Moi ben levados!- dixo o que escribe.

-Bueno, por aghora van... non hai queixa! (risas)

  Teresa tamén quixo facer unha mención especial para Josefa Martínez Gay (1928-1989), máis coñecida como Finita Gay ou polo seu alcume “A Martela”, nome do lugar onde tiña a súa casa familiar en Castelo de Abaixo, no concello de Culleredo. Considerada pioneira, por ser unha das primeiras vocalistas femininas en cantar nunha orquestra, algo restrinxido só para homes ata aquel momento, Finita tamén cantou en Uxes, onde disque causou verdadeiro furor. “Acórdome eu ben deso. Estivo nos dous salóns, no de Parada e no de Picos. E acórdome que despois de que me casei aínda fomos a un bar que “A Martela” tiña en Tabeaio, en Carral, que montara ao vir da emigración en Venezuela. A pobre morreu ao pouco”.

Finita Gay "A Martela" (Cortesía da súa familia)

  Finita Gay “A Martela”, deixou unha gran pegada entre a xuventude de toda a bisbarra. Despois de tantos anos, as persoas que a viron actuar continúan falando desta artista con verdadeira admiración ¿non o credes? Preguntade na casa aos vosos maiores e xa veredes o que vos contan.

  Tras botar varios anos aberto, e de que actuaran alí as mellores orquestras do momento mentres as parellas se prometían amor eterno, o salón de Parada ía pechar definitivamente as súas portas a finais da década dos sesenta. Carmen e Teresa recordaban que “cando cerraron o salón fixeron unha panadería. Fíxoa Antonio, un fillo de Che de Parada”.

  Sen a competencia de antano, o salón de Marcelino aínda funcionaría como tal durante algúns anos máis... mais disto falaremos a vindeira semana!

"Así fue que empezaron papá y mamá

tirándose besitos y una guiñá.

Así fue que empezaron papá y mamá

y ya somos catorce...y ya vienen más "