A SANTA EUFEMIA DE 1865

 O 16 de setembro é un día ben sinalado entre a veciñanza de Arteixo, abofé! Nesa data celébrase, dende tempos pretéritos, a Santa Eufemia, noutrora avogosa dos que sufrían "males extraños" dentro da súa cabeza. Segundo nos contou o actual párroco de Arteixo, don Andrés Trinquete González, parece ser que no noso municipio festexamos a Santa Eufemia de Calcedonia, mais tamén hai lugares, especialmente no sur da xeografía galega, que festexan a Santa Eufemia de Ourense. 

  A igrexa católica conmemora a festividade das dúas santas o 16 de setembro e no caso de Arteixo sabemos, grazas a unha información publicada no Boletín Oficial da Provincia da Coruña, que a Santa Eufemia empezouse a celebrar no ano 1839:

“Por devoción de don Manuel Rodríguez Cambón, párroco de Santiago de Arteijo, se erije un santuario en dicha parroquia bajo la advocación de Santa Eufemia virgen y martir, en cuya iglesia se le edificará por ahora su capilla colectoral, y se celebrará su solemne festividad el día 16 de setiembre de cada año, teniendo principio en el presente de 1839. Y para que todos los devotos que quieran concurrir a emplear sus súplicas a tan milagrosa santa y su imagen, concurran en dicho día u otro en el discurso del año, en que antes de las diez de la mañana se celebrará misa¹.”

  Nun tempo no que as crenzas populares pouco se asemellaban ás de hoxe, o poder de curación da Santa Eufemia de Arteixo espallouse rapidamente por toda a provincia (especialmente na zona de Ferrol, Pontedeume e Betanzos), e ao Sixto, que é o lugar no que está situada a igrexa de Santiago de Arteixo, empezaron a vir ducias de persoas que pensaban que tiñan o demo no corpo, como así o acredita a seguinte información publicada en 1845:

“El día 16 de este presenciamos una romería que se celebra en Arteijo, bajo la advocación de Santa Eufemia, santa a quien se atribuye el poder de expulsar los espíritus malignos del cuerpo de los poseídos. Acuden allí una porción de mujeres dando los gritos más espantosos, haciendo horribles contorsiones y su pretexto de que es el enemigo el que habla, diciendo las mayores blasfemias. Imposible parece que tamaño desacato se cometa a mediados del siglo XIX, y estamos seguros de que luego que llegue a conocimiento de la autoridad superior, dictará las medidas convenientes para evitar que siga escarneciéndose nuestra sacrosanta religión que se quiere invocar².” 

Igrexa e adro da parroquial de Santiago de Arteixo

   Histéricos, esquizofrénicos, paranoicos, enfermos mentais e os posuídos do espíritu do mal eran levados polos seus familiares á Santa Eufemia, donde os chamados “choríns” ou “churíns” dábanse cita cada ano para impetrar a milagre da curación. Na actualidade sóanos a lenda de tempos pasados, mais o certo é que durante décadas na igrexa parroquial de Santiago de Arteixo realizábanse numerosos exorcismos cada 16 de setembro. Uns chegaban andando no mesmo día, e outros facíano na véspera e durmían polas casas e polos campos se a noite era boa. Nunha ocasión, cando un numeroso grupo de peregrinos ferroláns realizaban a viaxe de volta aos seu domicilios, houbera que lamentar unha gran traxedia da que os medios da época se facían eco do seguinte xeito:

“Por parte telegráfico se ha sabido que ayer ha ocurrido en el Ferrol un desastre lamentable. Una lancha procedente de la Coruña que volvía llena de personas que habían pasado el día en la feria de Pastoriza y Santa Eufemia, por efecto de la densa niebla chocó contra una roca en Peña Moa y quedó destrozada, pereciendo cuarenta personas y salvándose cinco. Fué imposible auxiliarlos³.”

  Hoxe, no 160 aniversario daquel “desastre lamentable”, os amigos de Radio Fene lembran aquela traxedia cun texto que publicaron na súa páxina web (https://www.radiofusion.gal/actualidade/novas/o-titanic-ferrol%C3%A1n) baixo a cabeceira “O Titanic ferrolán” no que comentan o seguinte:

  "O afundimento da lancha que patroneaba Nicolás Bello foi unha catástrofe marítima ocorrida na tarde do 16 de setembro de 1865. Realizaba a travesía de Arteixo a Fene e colisionou coa moa de Segaño na entrada da ría de Ferrol debido á néboa. Hoxe cúmprense 160 anos do naufraxio da moa de Segaño. A cifra de persoas mortas elévase a oitenta, entre veciños de Maniños, Barallobre, Perlío e Fene.  A conmoción social creada debeu ser similar ao choque do trasatlántico co iceberg.

Moa de Segaño (Fotografía de Xan Xe)

  Na partida de nacemento de Nicolasa Regueiro a 8 de outubro de 1804 en Fene, inclúese ao marxe esta nota:

  Morreu en 16 de setembro de 1865 pola tarde no naufraxio da lancha de Nicolás Bello de Barallobre, na boca da ria sobre a pedra da Moa, en donde pereceron máis ou cerca de 80 persoas de todas idades e de ambos sexos. 

Non pasou moito tempo sen que houbese outro naufraxio na moa de Segaño. O 28 de outubro de 1871 naufragou no mesmo lugar a lancha Vitoria. Tamén un falucho de Mugardos foi a pique nese lugar poucos anos despois. Anos máis tarde sería, xa no século XX o Castillo de Coca o que afundiría nese fatídico lugar".

  Os compañeiros de Radio Fene, que tiveron a ben contactar con nós para lembrar a traxedia acontecida en 1865, tamén realizaron un marabilloso podcast da recreación do naufraxio, que é da autoría de María Xesús Arias "Pitusa" e de Henrique Sanfiz (que foi a persoa coa que falamos a primeira hora da mañá). Podedes escoitar o podcast aquí: https://redefusion-eu.us.stackstaging.com/audio/150908EUFEMIA.mp3 

A SANTA EUFEMIA NA ACTUALIDADE

    As crenzas e a tradición séguense dando cita cada 16 de setembro na igrexa de Santiago de Arteixo, onde cada ano moitas persoas da bisbarra acuden ás misas que se celebran ese día pola mañán e pola tarde, persoas que nalgúns casos aínda seguen comprando á saída do templo as tradicionais rosquillas atadas con vimbios. Iso si, xa hai moitos anos que non acuden os “choríns”. As mentalidades (e a ciencia e a mediciña) neste caso avanzaron para ben. Con todo, o recordo dos antigos “choríns” segue estando moi presente entre os romeiros actuais.

 O recordo do pobo é o recordo da honra dunha festa. A festa mudou pero mantense viva grazas á xente que cada ano organiza as festas na honra da Santa Eufemia de Arteixo. Poñémoslle o ramo a esta crónica co cartel das que se organizan neste 2025: 

_________

1 Boletín Oficial da Provincia da Coruña, 6 de maio de 1839, páx. 4.

2 El Español: diario de las doctrinas y de los intereses sociales, 24 de setembro de 1845, páx. 1.

3 El Eco del país, Madrid, 18 de setembro de 1865, páx. 3.

O "XOGO DOS PAQUETES" DA PARROQUIA DE LOUREDA

  Un ano máis, Loureda volveu a ser o epicentro mundial do “xogo dos paquetes”, que se celebra nesta parroquia arteixá dende hai décadas canda os Milagres de Caión.

Cartaz da edición do 2025 (Asociación Cultural Loureda)

   Non sabemos se xa se xogaba nos tempos das “arteixanas”, esos ”grandes panes de borona (maíz) de forma piramidal que se condimentan y venden en el lugar de Fojo, Loureda”, que mencionaba Uxío Carré Aldao no xornal El Ideal Gallego en marzo de 1921. Ignoramos tamén se xa se practicaba nos tempos no que o camiño que unía Lañas co Foxo era frecuentado polos mozos de San Román, Lestón e Paiosaco que viñan, na xuventude dos nosos avós (máis ben bisavós), aos bailes que se facían no Salón de Rumbo. Só sabemos que, ata o de agora, ninguén é quen de dicir con certeza o ano exacto do seu comezo mais, segundo algúns veciños de Loureda, hai “moitos anos de nuestro Señor” que o chamado xogo de naipes “dos paquetes” vense celebrando, como xa dixemos, canda a Romaría da Nosa Señora dos Milagres de Caión.

   Sen poder concretar data algunha, hai quen asegura que uns romeiros do Foxo que viñan cansos da peregrinaxe a Caión empezaron a entreterse con este xogo na “Casa de Trigo”, a tenda de ultramarinos, estanco e bar que estivo aberta nese lugar desde tempos inmemoriais, como diría o poeta Manuel María. Pois ben, alí na de “Trigo”, que estivo rexentada durante moitos anos por Norecha Vázquez e o seu home Manuel Naya (e moito antes pola señora Leonor e o señor Ramón, os pais de Norecha), alguén tivo a idea de comezar con esta práctica dos “paquetes”, un entretemento que andando no tempo abofé que se convirtiría nunha das sinais de identidade da parroquia de Loureda.

Imaxe antiga da Casa de Trigo do Foxo (Cortesía de Pili Naya)

  A persoa que quixera participar no devandito xogo “dos paquetes” tiña que aportar unha peseta para entrar na partida, diñeiro que ía destinado á compra dun paquete (de aí o nome do xogo) de galletas María que, naquela hora, era unha auténtica delicatesen que non todos se podían permitir.

  Ás veces, en función do valor que os participantes lle quixeran dar ao paquete de galletas, entrábase na timba cunha ou outra cantidade de diñeiro. Logo, unha vez determinado o número de xogadores e sentados xa arredor dunha mesa, unha persoa principiaba a repartir boca abaixo un naipe da baralla a cada un dos participantes, quenes tiñan que poñer os cartos enriba da súa respectiva carta. Nun momento dado do xogo, a persoa encargada de repartir os naipes dicía... “¡cartas arriba!”. Entón cada un dos xogadores ensinaba o seu naipe coa ilusión de que lle saíra o as de ouros, a carta que outorgaba o premio e que era coñecida neste xogo como “a bola”. Se o as de ouros non saía na primeira man, o que repartía os naipes volvía a dar nunha segunda ou nunha terceira tanda, xa coas cartas cara arriba, ata que “a bola” caera nalgún dos xogadores. E finalmente, o afortunado que tiña nas súas mans o as de ouros era a persoa que levaba o premio do paquete de galletas.

  E así, partida tras partida, os veciños e veciñas do Foxo pasaban as horas xogando cada 8 de setembro na de Trigo, un establecemento que co paso dos anos acabaría rexentando Pili Naya, a filla de Norecha, que contaría coa axuda no negocio do seu home Ángel e do seu fillo Miguel (Pili mantivo o negocio aberto ata o 2017).

Imaxe do ano 2016 da taberna Casa Trigo do Foxo (Xabier Maceiras)

   Despois de moitos anos xogando na de Trigo e noutros puntos da parroquia como en Ervedíns, na do Cubano e na taberna de Genaro, sobre o 2016 cambiouse o lugar de xogo polo bar o Cruceiro do Igrexario de Loureda, e tamén se ven xogando dende esa época no Centro Social do Foxo. Nestes lugares, logo de que algunha persoa se encargue de mercar as galletas máis variadas existentes no mercado, seguen pasando as tardes de cada 8 de setembro (ou na fin de semana anterior a este día) os maiores e os cativos da parroquia do mesmo xeito, e coa mesma ilusión, que o fixeran aqueles romeiros que supostamente inventaron este xogo dos paquetes.

Cartaz do ano 2016 (Bar Cruceiro do Igrexario)

  A día de hoxe, polo que nos contou Arantxa (irmá dun servidor), que dada a súa longa relación con Fran García é xa unha veciña máis do Foxo, e súas curmás políticas Iria e Alma, a veciñanza de Loureda segue gardando a tradición xogando cada 8 de setembro a este xogo “dos paquetes”, un divertimento que iso si, a raíz da chegada do euro, cada xogador ou xogadora participa en cada ronda entrando con 10 céntimos por partida agardando, co oportuno formigueo no estómago, a que o azar o faga gañador ou gañadora do premio do paquete de galletas levando o as de ouros. Mais despois de tanta teoría, como ben di Alma Suárez, que mellor que ir ata Loureda o 8 de setembro para pasar un rato agradable aprendendo a xogar a este xogo tan arraigado nesta parroquia arteixá dende hai tanto tempo. Así que o ano que vén, se vos presta xa sabedes o que podedes facer o día 8 de setembro.

Nenos e nenas xogando aos paquetes no Centro Social do Foxo (Cortesía de Arantxa López Ares)

   Curiosamente, na procura das orixes deste xogo a prezada e admirada Gabriela Prego, veciña tamén de Loureda que traballa na Facultade de Filoloxía da USC, contounos que andivo investigando sobre esta modalidade de naipes no libro “Antropología cultural de Galicia” (Akal. Madrid, 1971) da autoría do aragonés Carmelo Lisón Talana, doutor en Filosofía e Letras pola Universidade Complutense de Madrid e en Antropoloxía Social e Cultural pola Universidade de Oxford, ademais de ser tamén catedrático emérito de Antropoloxía Social na Universidade Complutense de Madrid (1979). Pois ben, ao parecer Lison Tolosana non ten nada recompilado sobre este xogo "dos paquetes", feito que nos leva a pensar que se os americanos teñen a cidade de Las Vegas como a súa cuna particular do xogo… os arteixáns temos o lugar do Foxo como centro mundial de entremento cada 8 de setembro!

BENJAMÍN DE ARMENTÓN E A SÚA FÁBRICA DE CHOCOLATES DE ARTEIXO

  Pois sí, en Arteixo tamén tivemos a nosa fábrica de chocolate. E non vaiades pensar que foi a do famoso libro infantil Charlie e a fábrica de chocolate, da autoría de Roald Dahl levado ao cine en 2005 nunha película dirixida por Tim Burton e protagonizada por Johnny Depp. Non, a de Arteixo era a fábrica de Chocolates Callejo, mais tamén estaba chea de encanto e de historia e, entre as súas máquinas, un podía sentirse do mesmo xeito que o facía Charlie nesa fábrica de chocolate produto da imaxinación do escritor británico Roald Dahl.

Publicidade dos anos 70 de Chocolates Callejo

  O propietario de Chocolates Callejo era Benjamín García Borrazás, veciño de Armentón nado en 1933 que abriría o seu negocio na vila do Bolaños arredor do ano 1969, décadas despois dos tempos de escaseza da posguerra, cando o chocolate estaba racionado e o proceso de fabricación e de comercialización atopábase totalmente intervido. Dende o goberno franquista estipulábase canto fabricar e a quen distribuílo. Moitas veces, o chocolate mesmo se humedecía agardando pola chegada dos funcionarios do Estado. Era unha verdadeira mágoa que nunha época de necesidade extrema como aquela da posguerra o chocolate tivera que chegar á xente en malas condicións, nun momento en que ante a falla deste produto a cidadanía conformábase coa cascarilla, a lámina fina que cobre o cacao.

  O baixo prezo ao que se distribuía a cáscara do cacao, naquela hora utilizada como infusión, popularizaría o seu consumo entre os coruñeses e coruñesas nos anos da fame e do racionamento por ser máis barata que o café e que o chocolate. Foi entón cando as persoas nativas da Coruña, aquelas que eran herculinas de toda a vida, empezaron a chamarse a si mesmas cascarilleiras. Paradoxos da vida, a cascarilla volve ser un produto demandado e moi buscado para preparar infusións. 

   O protagonista desta historia, Benjamín García Borrazás, chega a aquela cidade da Coruña da posguerra moi cativo e empeza a traballar, con tan só dez anos, cos chocolateiros Morán Alonso e posteriormente con José Castaño, propietario da empresa Fábricas de Chocolates Reunidas S.L. Pasados uns anos e ante a necesidade dun mestre chocolateiro que Castaño precisaba para a súa fábrica de Cáceres, Benjamín traballa durante algún tempo en Estremadura, onde botaría ata mediados dos cincuenta, época na que volta de novo á súa terra.

   Ao arteixán non tardaría en xurdirlle a oportunidade de montar o seu propio negocio. Naquela altura a señora Adelina, viúva de Callejo, o fundador de Chocolates Callejo, unha das empresas máis antigas do sector na cidade coruñesa que tiña as súas instalacións na rúa Fernández Latorre n.º 17, ofrécelle a Benjamin García a maquinaria da fábrica do seu defunto marido a moi baixo custe a cambio de que seguira mantendo o nome da marca. O requisito da señora Adelina, que quería vender a fábrica para a construción de edificios, sería aceptado gustosamente polo chocolateiro de Armentón, que meses despois, xa no ano 1957, abre a súa primeira fábrica nun baixo da rúa Cervantes, que ardería nos primeiros sesenta, no popular barrio de Monte Alto.

  Tralo incendio, Benjamín instala noutro baixo de Monte Alto, na 2ª Travesía de Hércules n.º 42, a súa empresa Chocolates Callejo, e alí permanecería ata 1967 ou 1968, que foi a época na que se estableceu naquel Arteixo que empezaba a medrar a pasos axigantados coas industrias de Sabón.

Imaxe dos anos 70 do exterior da fábrica de chocolates que Benjamín García tiña en Arteixo

  Na capital do municipio, Benjamín compra o soto, o baixo e o primeiro piso do número 208 da Avenida de Fisterra, o mesmo edificio no que posteriormente se establecería no primeiro piso Foto Rodri. No baixo, ocupado durante décadas pola popular tenda fotográfica arteixá, a dona de Benjamín, Mari Luz Ramos, abre un ultramarinos no que contrata como empregada a María Jesús García, unha muller que traballaría na tenda de Mari Luz ata 1986, cando pasa a ser a propietaria. Catro anos máis tarde, en 1990, a cadea de supermercados Comprebén faríase co negocio. De seguro que aínda hai quen lembra a inauguración do mesmo, xa que fora mítica a presenza de Carlos Mata, o popular actor venezolano protagonista de numerosas telenovelas daqueles anos 80-90.

Benjamín García en 2019 diante do lugar no que tiña a súa fábrica de chocolate en Arteixo

   Mais continuemos coa chocolatería, na que á parte do seu propietario Benjamín García, tamén traballarían durante certo tempo Aurita, a da Carnicería Calvete; Pepe, que anos máis tarde abriría a Gardería Os Cativiños; o home de María Jesus García, Antonio Iglesias, que fixo de repartidor unha tempada (Antonio e María Jesús son os pais de Víctor Iglesias García, o director da Escola Municipal de Música de Arteixo); a señora Dorinda, que facía de moza de almacén e de “multiusos” do negocio; e Ceferino, que era o comercial da empresa, o “viaxante” que percorría o asfalto para colocar os Chocolates Callejo nas tendas da bisbarra e facerlle a competencia a Chocolates Mariño, fábrica fundada en 1927 en Carballo e que aínda segue funcionando a día de hoxe. Chocolates Mariño é un dos poucos lugares en toda a xeografía española que conserva o proceso de elaboración artesanal, proceso que tamén se levaba a cabo na fábrica de chocolates de Arteixo, onde se traballaba con produto de gran calidade.

Imaxe dos anos 70 do interior da fábrica (Cortesía de Benjamín García)

    As máquinas de Callejo trituraban, refinaban e amasaban o chocolate, transformando o froito do cacao en cacao en po ou nun auténtico chocolate que só se facía con fariña e azucre, ou azucre só no caso do chocolate negro. O proceso era tan minucioso que mesmo a cascarilla terminábase de separar do chocolate a man, para que non quedara ningún resto, algo impensable nos procesos de fabricación industrial. 

  Chocolates Callejo era un negocio peculiar, único na súa especie, con personalidade. Era imposible non reparar nel cando pasabas ao seu carón. Aínda que levaras a cabeza noutra cousa, chamábache a atención e o ruído das máquinas víase suavizado polo ulido a chocolate auténtico que se percibía nos arredores, principalmente os venres, que era o día de moer. Unha vez moído o chocolate, amasábase con fariña e azucre, ou só con azucre, no caso do chocolate negro. Despois, xa amasado, o chocolate introducíase nunhas estufas a unha temperatura constante de arredor de sesenta graos durante máis de 48 horas. Tabletéabase e introducíase na neveira. Gardábanse as tabletas durante un mínimo de oito días en armarios de madeira e logo empaquetábase para distribuilas posteriormente.

Benjamín García traballando na súa fábrica nos anos 70

  Chocolates Callejo vendía principalmente a nivel provincial, sobre todo na zona de Ordes, Costa da Morte e Muros, donde tiña bastante clientela. Surtía ademáis aos cuarteis da cidade da Coruña. A “fábrica", como popularmente se coñecía en Arteixo, permaneceu aberta ata mediados dos anos noventa, que foi cando se xubilou Benjamín García, o mestre chocolateiro de Armentón ao que podedes ver nesta peciña audiovisual que realizamos Fran Naveira e un servidor:

  Na actualidade, se pasades pola zona de Foto Rodri e do pub Sirocco, no n.º 211 da Avenida de Fisterra, hai un edificio que lembra os tempos desta fábrica de chocolates: o edificio Callejo.

Edificio Callejo, no número 211 da Avenida de Fisterra

AS FESTAS DO SAN ROQUE DE LARÍN DOS ANOS 50-60

    Con motivo das Festas do San Roque que a veciñanza de Larín celebra dende o 29 ata o 31 de agosto, ofrecendo tres días de celebración con verbenas e sesións vermú para todos os públicos, nas Crónicas de Arteixo desta semana aproveitamos a ocasión para elaborar un dos nosos pratos favoritos, unha receita cociñada cos ingredientes que máis gustan nesta bitácora: festa, tradición e historia.

  Para buscar o ingrediente principal da receita desta semana, viaxamos na máquina do tempo ata os anos 50-60 da man de Melchor Freire Becerra, Ramiro Varela Baldomir e José Antonio López Canedo ‘Cantudo’, tres verdadeiras institucións de Larín que nos permitiron pasear pola súa memoria nunha xuntanza mantida con eles hai unhas semanas na Taberna Freire que rexenta Teresa, nora de Melchor.

   Con Melchor, Ramiro e Cantudo falamos do divino e do humano de Larín e, cos seus coñecementos e recordos, nutriron abondosamente esta modesta bitácora na que prometemos publicar no futuro as historias que nos contaron sobre as festas de inverno, o salón de baile do Anide, o serradoiro de Jacinto, a taberna do tío Eliseo e da súa muller Francisca, da Fonte de San Roque, contos diversos de cando as cantantes Finita Gay ‘a Martela’ e Lolita Santos actuaron no Coque, do garaxe dos Camallóns e un longo etcétera que, como dicimos, comentaremos máis pronto que tarde nestas Crónicas de Arteixo.

   Deseguido, como o San Roque xa está aí á volta da esquina, imos lembrar algúns detalles de como se celebraban en Larín estas festas nos tempos no que estos tres veciños eran mozos. Melchor, nacido en 1933, recorda que “as festas de San Roque facíanse da carretera para arriba e as do Sacramento e as do inverno da carretera para abaixo. Polas festas os músicos repartíanse polas casas da parroquia, un para esta casa, outro para aquela. Algunhas orquestas viñan no trole e había que ir á carretera co carro dos bois ou cos tractores a buscar os instrumentos dos músicos e logo levalos para o campo da festa”.

Desprazamento dunha orquestra en carro de bois nos anos 50 (Facebook Orquestas 1900)

  Viaxar da Coruña a Carballo en coches de dous pisos parece hoxe unha fantasía de neno. Mais naquela hora non o era, abofé que non. Moito nos presta o que conta Xosé Antonio Andrade no seu libro Os cómaros da vida, unha crónica de carácter persoal onde o autor sacha nas leiras da memoria deixando xoias como esta: “Lembro perfectamente aqueles troles, mercados de segunda man, que mudaron o vermello londinense polo gris metálico da ditadura franquista. O que pode dar de si ese feito, ese fito industrial de raíz bergantiñá¹ ”.

  Tamén resulta esclarecedor (e asombroso) o que nos di Xurxo Souto no seu libro Contos da Coruña sobre o xeito de viaxar dos músicos daquel tempo: "Antonio Mallo sempre foi un home con iniciativa. A principios dos corenta cansou de cargar cos instrumentos por estacións e apeadeiros e decidiu motorizarse. “Iamos a Caión no Pombo, o coche de liña. Nós aínda viaxabamos cómodos. O peor era o batería. Tiña que ir arriba cos tambores. Se chovían dúas pingueiras chegaba molladiño coma un pito² ”.

Os irmáns Mallo -Daniel, Antonio e Juan- nos anos 60 (Foto que aparece no libro Orquestras populares das Mariñas)

  Precisamente, sobre Antonio Mallo e seus irmáns Daniel e Juan, Melchor Freire Becerra díxonos que “polo San Roque acordo de ver actuar aos Mallo, que eran tres irmáns de Feáns que tocaban moi ben o acordeón. Tamén acordo de ver a orquesta do Espallante, e un ano viñera actuar ‘A Maricaina’ de Erboedo. Esta artista tocaba o saxofón e facíao moi ben. Por aqueles tempos andaba nunha orquesta, e cando veu a Larín polo San Roque o baile fixérase diante da casa de Vilas, nun campiño que había alí”.

Carmen Mallo 'A Maricaina' paseando pola Coruña con súa nai Aurora (Cortesía de María Dolores Mallo)

   Pola súa banda Ramiro Varela Baldomir, nacido en 1945, comentaba con certa retranca que “en Larín o da festa era como unha relixión. Na nosa casa viñan cada ano unhas trinta persoas e nós tiñamos que pasar as noites na bodegha do hórreo para que os festixeiros durmiran nas camas nos días da festa”.

   Do mesmo xeito que nos contara Melchor, Ramiro tamén recordaba que naquela época había que ir buscar aos músicos no carro e mesmo darlles prato e cama. “Na miña infancia e xuventude os músicos repartíanse polas casas da parroquia. Na nosa, polo San Roque sempre xantaba un músico ou dous da orquesta e ás veces tamén durmían. Unha das orquestas que viña moito a Larín era a Perillo, que aínda tocaba nela “O Vencedor”, un acordeonista de Barrañán, que era parente meu por parte da miña muller. Cando tocaba aquí esa orquesta, “O Vencedor” comía na nosa casa cando eran as festas de San Roque. Miñas tías eran mozas e el era do tempo delas". 

Arriba, no centro, vemos a "Espallante" o xefe da orquestra "Cruz Perillo". Abaixo, á dereita,  José "O Vencedor" co seu acordeón (Cortesía da familia de José "O Vencedor")

   Con referencia ao transporte, Ramiro recordaba con humor a seguinte anécdota: "Eu incluso teño ido a buscar ás orquestas no carro dos bois á carretera xeral. Acórdome que nunha ocasión viñeran tocar polo San Roque “Os Patolos”, que era unha orquesta moi boa para aqueles tempos. Eu era un rapaciño, tería 14 ou 15 anos. Ao igual que se facía coa maioría das orquestas que viñan a Larín polas festas, houbo que ir co carro a buscalos. O conto é que de camiño ao campo da festa o carro emborcou no medio da lameira e os músicos perderon os trastes e o bombo (risas)".

Orquestra Patolos, ano 1951 (Facebook Orquestas 1900)

  Ramiro tamén nos falou da súas dotes artísticas e, con certo rubor e algunha risada polo medio da conversa, confesounos que “Venerando o da Xesta e eu dabamoslle bastante ben ao cantar. Un ano polo San Roque subíronme ao lombo para que cantara no palco. Eu era moi vergonzoso e non quería cantar. Venerando si, que el era máis atrevido. E arredemo que tiña que cantar (risas). Ao final subíronme ao palco e cantei”.

  Deixamos para ao final ao máis novo dos tres, a ‘Cantudo’, que foi a persoa que argallou esta marabillosa xuntanza na Taberna Freire. Nacido en 1955, recorda que polas festas de inverno había varios veciños que se xuntaban e contrataban os músicos para facer baile en diferentes lugares da parroquia, “pero polo San Roque non, polo San Roque sempre había comisión de festas”. Cantudo tamén nos falou de algunha que outra atracción que, á parte da orquesta de turno, tamén daban certo colorido ás festas do San Roque da súa infancia. “Cando era neno acordo que nalgunha ocasión houbera dous tiros en Larín. “Un deles era o Manco de Sorrizo e do outro xa non me acordo do seu nome. Creo que o paisano era de Loureda e sei que tiña unha filla que se casou cun mozo de Lañas. O Manco de Sorrizo viña sempre. Ese nunca fallaba”.

  Como dixemos ao principio desta crónica, Cantudo, Ramiro e Melchor contáronos outro feixe de historias das que prometemos dar boa conta nestas Crónicas de Arteixo no futuro. Xa vos adiantamos que polo Santo Estevo escribiremos sobre o antigo salón de baile do Anide (se tedes algunha foto deste local contactade con nós por favor).

  O recordo do pobo é o recordo da honra dunha festa. A festa mudou pero mantense viva grazas á xente que cada ano organiza as festas na honra do San Roque. O programa das festas deste 2025 pódelo ver aquí: 

  Boas festas, Larín!

__________________

1 Xosé Antonio Andrade (2024): Os cómaros da vida. Diarios 2020-2022, Espiral Maior. Colección Baldaio, Carballo páx. 139.

2 Xurxo Souto (2001): Contos da Coruña, Edicións Xerais de Galicia, Vigo, páx. 108.

O "CAFÉ BERÁN" DA BAIUCA E A SOCIEDADE "EL ALBA"

  A finais do século XIX, Maximino Rodríguez González abandonaba a súa parroquia natal de San Breixo de Berán, no concello ourensán de Leiro, para residir en Arteixo, lugar no que non ía tardar moito en abrirse camiño entre o ambiente caciquil que predominaba a política municipal naquela hora grazas, principalmente, á colaboración do seu tío materno D. Florencio González Pérez, o cura da parroquia de Santiago de Arteixo por aqueles tempos.

  Segundo conta Manuel Blanco no seu traballo Arteixo durante la II República y la Guerra Civil, Maximino probablemente quedou orfo de pai relativamente mozo, o que fixo que buscara protección e amparo no seu tío cura (un curmán de Maximino, Florencio González Soto, tamén sería cura entre os anos 20-30 da parroquia de Santa Mariña de Lañas). Polo ano 1895 xa figuraba como residente no noso concello e o 13 de xuño de 1899 contrae matrimonio con María Mosquera Rapela, filla de José Mosquera Díaz, alcalde de Arteixo en dúas ocasións (1885-1890 e 1901-1902). Nos padróns municipais figura coa profesión de perito agrícola e tamén como industrial, isto último debido a que establecera na Baiuca un bar coñecido como o Café Berán, nome da súa parroquia natal.

Lugar onde estaba o Café Berán

                                         

     Ao pouco de que Maximino González abrira o seu establecemento, na Baiuca tamén se constituía a Sociedade de Recreo y Expansión "El Alba", unha entidade que no primeiro punto dos seus estatutos manifestaba que nacía para "el posible mejoramiento de costumbres y desarrollo físico de los socios, que podrán expresarse indistintamente en castellano o gallego, siempre en frases correctas y sin emplear interjecciones indecentes o indecorosas y menos sacrílegas".

     A Sociedade El Alba convertiríase, durantes os anos vinte e trinta do século pasado, no motor cultural de Arteixo, organizando numerosos eventos deportivo-culturais como algún dos primeiros partidos de fútbol xogados na vila, desputados nun campo que había no Monte da Penouqueira, bailes e representacións teatrais que se desenvolvían no Café Berán, a sede social da entidade, e que eran acompañados musicalmente polo piano que con gran pericia musical tocaba Manuel Fernández Llamazares, o farmacéutico da localidade por aqueles anos. Un exemplo desta actividade da Sociedade El Alba aparece nas páxinas de La Voz de Galicia en abril de 1934:

     "Con un atrayente programa, integrado por los regocijantes diálogos gallegos Mal de moitos y Trato a cegas, y el pasillo cómico, en un acto, Vaites...vaites...! tendrá lugar el sábado, 28 del corriente, a las nueve y media de la noche, una velada teatral, a cargo de los distinguidos aficionados que componen el cuadro de declamación de la Sociedad El Alba, de este pueblo. Les auguramos un éxito, y es indudable que el local social será reducido para tanto público como acudirá a presenciar la actuación de tan aplaudido grupo artístico. (...) El Domingo, día 29, se celebrará en esta villa un interesante partido de fútbol entre los equipos reservas de Meicende F.C. y del titular de esta localidad. Acompañando al equipo de Meicende vendrán numerosos aficionados. El partido será amenizado por una afinada charanga de esa capital, celebrándose al final un animado baile en el elegante salón del café Berán, hasta las doce de la noche, contando los forasteros con servicio extraordinario de coches entre este pueblo y esa localidad".

     Ao remate da Guerra Civil, El Alba desaparecía como tal, mais, algúns anos máis tarde, moitos dos seus integrantes crearían unha nova sociedade na Baiuca: a S.R.D. Penouqueira. O café Berán continuaría coas portas abertas, aínda que en 1939 habería cambios: Maximino Moreiras González, fillo de Jesús Moreiras e de Josefa González Més, e a súa muller Manuela Vázquez convertíanse nos novos responsables do negocio, abrindo ao lado do bar unha panadería. A partir de aí a actividade do Berán iría decaendo pouco a pouco ata cederlle definitivamente o testemuño aos salóns de baile, que irían xurdindo por todo o concello.

                                                    
FONTES:
- Reglamento de la Sociedad titulada El Alba, 11 de setembro de 1924
-BLANCO REY, MANUEL. Arteixo durante la II República y la Guerra Civil. Arteixo, 2008
-PATRICIO CORTIZO, FERNANDO & MACEIRAS RODRIGUEZ, XABIER. De Liverpool ás Sisargas; a derradeira travesía do Priam. Edicións Embora. Ferrol, 2014