AS FESTAS DO SAN ROQUE DE LARÍN DOS ANOS 50-60

    Con motivo das Festas do San Roque que a veciñanza de Larín celebra dende o 29 ata o 31 de agosto, ofrecendo tres días de celebración con verbenas e sesións vermú para todos os públicos, nas Crónicas de Arteixo desta semana aproveitamos a ocasión para elaborar un dos nosos pratos favoritos, unha receita cociñada cos ingredientes que máis gustan nesta bitácora: festa, tradición e historia.

  Para buscar o ingrediente principal da receita desta semana, viaxamos na máquina do tempo ata os anos 50-60 da man de Melchor Freire Becerra, Ramiro Varela Baldomir e José Antonio López Canedo ‘Cantudo’, tres verdadeiras institucións de Larín que nos permitiron pasear pola súa memoria nunha xuntanza mantida con eles hai unhas semanas na Taberna Freire que rexenta Teresa, nora de Melchor.

   Con Melchor, Ramiro e Cantudo falamos do divino e do humano de Larín e, cos seus coñecementos e recordos, nutriron abondosamente esta modesta bitácora na que prometemos publicar no futuro as historias que nos contaron sobre as festas de inverno, o salón de baile do Anide, o serradoiro de Jacinto, a taberna do tío Eliseo e da súa muller Francisca, da Fonte de San Roque, contos diversos de cando as cantantes Finita Gay ‘a Martela’ e Lolita Santos actuaron no Coque, do garaxe dos Camallóns e un longo etcétera que, como dicimos, comentaremos máis pronto que tarde nestas Crónicas de Arteixo.

   Deseguido, como o San Roque xa está aí á volta da esquina, imos lembrar algúns detalles de como se celebraban en Larín estas festas nos tempos no que estos tres veciños eran mozos. Melchor, nacido en 1933, recorda que “as festas de San Roque facíanse da carretera para arriba e as do Sacramento e as do inverno da carretera para abaixo. Polas festas os músicos repartíanse polas casas da parroquia, un para esta casa, outro para aquela. Algunhas orquestas viñan no trole e había que ir á carretera co carro dos bois ou cos tractores a buscar os instrumentos dos músicos e logo levalos para o campo da festa”.

Desprazamento dunha orquestra en carro de bois nos anos 50 (Facebook Orquestas 1900)

  Viaxar da Coruña a Carballo en coches de dous pisos parece hoxe unha fantasía de neno. Mais naquela hora non o era, abofé que non. Moito nos presta o que conta Xosé Antonio Andrade no seu libro Os cómaros da vida, unha crónica de carácter persoal onde o autor sacha nas leiras da memoria deixando xoias como esta: “Lembro perfectamente aqueles troles, mercados de segunda man, que mudaron o vermello londinense polo gris metálico da ditadura franquista. O que pode dar de si ese feito, ese fito industrial de raíz bergantiñá¹ ”.

  Tamén resulta esclarecedor (e asombroso) o que nos di Xurxo Souto no seu libro Contos da Coruña sobre o xeito de viaxar dos músicos daquel tempo: "Antonio Mallo sempre foi un home con iniciativa. A principios dos corenta cansou de cargar cos instrumentos por estacións e apeadeiros e decidiu motorizarse. “Iamos a Caión no Pombo, o coche de liña. Nós aínda viaxabamos cómodos. O peor era o batería. Tiña que ir arriba cos tambores. Se chovían dúas pingueiras chegaba molladiño coma un pito² ”.

Os irmáns Mallo -Daniel, Antonio e Juan- nos anos 60 (Foto que aparece no libro Orquestras populares das Mariñas)

  Precisamente, sobre Antonio Mallo e seus irmáns Daniel e Juan, Melchor Freire Becerra díxonos que “polo San Roque acordo de ver actuar aos Mallo, que eran tres irmáns de Feáns que tocaban moi ben o acordeón. Tamén acordo de ver a orquesta do Espallante, e un ano viñera actuar ‘A Maricaina’ de Erboedo. Esta artista tocaba o saxofón e facíao moi ben. Por aqueles tempos andaba nunha orquesta, e cando veu a Larín polo San Roque o baile fixérase diante da casa de Vilas, nun campiño que había alí”.

Carmen Mallo 'A Maricaina' paseando pola Coruña con súa nai Aurora (Cortesía de María Dolores Mallo)

   Pola súa banda Ramiro Varela Baldomir, nacido en 1945, comentaba con certa retranca que “en Larín o da festa era como unha relixión. Na nosa casa viñan cada ano unhas trinta persoas e nós tiñamos que pasar as noites na bodegha do hórreo para que os festixeiros durmiran nas camas nos días da festa”.

   Do mesmo xeito que nos contara Melchor, Ramiro tamén recordaba que naquela época había que ir buscar aos músicos no carro e mesmo darlles prato e cama. “Na miña infancia e xuventude os músicos repartíanse polas casas da parroquia. Na nosa, polo San Roque sempre xantaba un músico ou dous da orquesta e ás veces tamén durmían. Unha das orquestas que viña moito a Larín era a Perillo, que aínda tocaba nela “O Vencedor”, un acordeonista de Barrañán, que era parente meu por parte da miña muller. Cando tocaba aquí esa orquesta, “O Vencedor” comía na nosa casa cando eran as festas de San Roque. Miñas tías eran mozas e el era do tempo delas". 

Arriba, no centro, vemos a "Espallante" o xefe da orquestra "Cruz Perillo". Abaixo, á dereita,  José "O Vencedor" co seu acordeón (Cortesía da familia de José "O Vencedor")

   Con referencia ao transporte, Ramiro recordaba con humor a seguinte anécdota: "Eu incluso teño ido a buscar ás orquestas no carro dos bois á carretera xeral. Acórdome que nunha ocasión viñeran tocar polo San Roque “Os Patolos”, que era unha orquesta moi boa para aqueles tempos. Eu era un rapaciño, tería 14 ou 15 anos. Ao igual que se facía coa maioría das orquestas que viñan a Larín polas festas, houbo que ir co carro a buscalos. O conto é que de camiño ao campo da festa o carro emborcou no medio da lameira e os músicos perderon os trastes e o bombo (risas)".

Orquestra Patolos, ano 1951 (Facebook Orquestas 1900)

  Ramiro tamén nos falou da súas dotes artísticas e, con certo rubor e algunha risada polo medio da conversa, confesounos que “Venerando o da Xesta e eu dabamoslle bastante ben ao cantar. Un ano polo San Roque subíronme ao lombo para que cantara no palco. Eu era moi vergonzoso e non quería cantar. Venerando si, que el era máis atrevido. E arredemo que tiña que cantar (risas). Ao final subíronme ao palco e cantei”.

  Deixamos para ao final ao máis novo dos tres, a ‘Cantudo’, que foi a persoa que argallou esta marabillosa xuntanza na Taberna Freire. Nacido en 1955, recorda que polas festas de inverno había varios veciños que se xuntaban e contrataban os músicos para facer baile en diferentes lugares da parroquia, “pero polo San Roque non, polo San Roque sempre había comisión de festas”. Cantudo tamén nos falou de algunha que outra atracción que, á parte da orquesta de turno, tamén daban certo colorido ás festas do San Roque da súa infancia. “Cando era neno acordo que nalgunha ocasión houbera dous tiros en Larín. “Un deles era o Manco de Sorrizo e do outro xa non me acordo do seu nome. Creo que o paisano era de Loureda e sei que tiña unha filla que se casou cun mozo de Lañas. O Manco de Sorrizo viña sempre. Ese nunca fallaba”.

  Como dixemos ao principio desta crónica, Cantudo, Ramiro e Melchor contáronos outro feixe de historias das que prometemos dar boa conta nestas Crónicas de Arteixo no futuro. Xa vos adiantamos que polo Santo Estevo escribiremos sobre o antigo salón de baile do Anide (se tedes algunha foto deste local contactade con nós por favor).

  O recordo do pobo é o recordo da honra dunha festa. A festa mudou pero mantense viva grazas á xente que cada ano organiza as festas na honra do San Roque. O programa das festas deste 2025 pódelo ver aquí: 

  Boas festas, Larín!

__________________

1 Xosé Antonio Andrade (2024): Os cómaros da vida. Diarios 2020-2022, Espiral Maior. Colección Baldaio, Carballo páx. 139.

2 Xurxo Souto (2001): Contos da Coruña, Edicións Xerais de Galicia, Vigo, páx. 108.

O "CAFÉ BERÁN" DA BAIUCA E A SOCIEDADE "EL ALBA"

  A finais do século XIX, Maximino Rodríguez González abandonaba a súa parroquia natal de San Breixo de Berán, no concello ourensán de Leiro, para residir en Arteixo, lugar no que non ía tardar moito en abrirse camiño entre o ambiente caciquil que predominaba a política municipal naquela hora grazas, principalmente, á colaboración do seu tío materno D. Florencio González Pérez, o cura da parroquia de Santiago de Arteixo por aqueles tempos.

  Segundo conta Manuel Blanco no seu traballo Arteixo durante la II República y la Guerra Civil, Maximino probablemente quedou orfo de pai relativamente mozo, o que fixo que buscara protección e amparo no seu tío cura (un curmán de Maximino, Florencio González Soto, tamén sería cura entre os anos 20-30 da parroquia de Santa Mariña de Lañas). Polo ano 1895 xa figuraba como residente no noso concello e o 13 de xuño de 1899 contrae matrimonio con María Mosquera Rapela, filla de José Mosquera Díaz, alcalde de Arteixo en dúas ocasións (1885-1890 e 1901-1902). Nos padróns municipais figura coa profesión de perito agrícola e tamén como industrial, isto último debido a que establecera na Baiuca un bar coñecido como o Café Berán, nome da súa parroquia natal.

Lugar onde estaba o Café Berán

                                         

     Ao pouco de que Maximino González abrira o seu establecemento, na Baiuca tamén se constituía a Sociedade de Recreo y Expansión "El Alba", unha entidade que no primeiro punto dos seus estatutos manifestaba que nacía para "el posible mejoramiento de costumbres y desarrollo físico de los socios, que podrán expresarse indistintamente en castellano o gallego, siempre en frases correctas y sin emplear interjecciones indecentes o indecorosas y menos sacrílegas".

     A Sociedade El Alba convertiríase, durantes os anos vinte e trinta do século pasado, no motor cultural de Arteixo, organizando numerosos eventos deportivo-culturais como algún dos primeiros partidos de fútbol xogados na vila, desputados nun campo que había no Monte da Penouqueira, bailes e representacións teatrais que se desenvolvían no Café Berán, a sede social da entidade, e que eran acompañados musicalmente polo piano que con gran pericia musical tocaba Manuel Fernández Llamazares, o farmacéutico da localidade por aqueles anos. Un exemplo desta actividade da Sociedade El Alba aparece nas páxinas de La Voz de Galicia en abril de 1934:

     "Con un atrayente programa, integrado por los regocijantes diálogos gallegos Mal de moitos y Trato a cegas, y el pasillo cómico, en un acto, Vaites...vaites...! tendrá lugar el sábado, 28 del corriente, a las nueve y media de la noche, una velada teatral, a cargo de los distinguidos aficionados que componen el cuadro de declamación de la Sociedad El Alba, de este pueblo. Les auguramos un éxito, y es indudable que el local social será reducido para tanto público como acudirá a presenciar la actuación de tan aplaudido grupo artístico. (...) El Domingo, día 29, se celebrará en esta villa un interesante partido de fútbol entre los equipos reservas de Meicende F.C. y del titular de esta localidad. Acompañando al equipo de Meicende vendrán numerosos aficionados. El partido será amenizado por una afinada charanga de esa capital, celebrándose al final un animado baile en el elegante salón del café Berán, hasta las doce de la noche, contando los forasteros con servicio extraordinario de coches entre este pueblo y esa localidad".

     Ao remate da Guerra Civil, El Alba desaparecía como tal, mais, algúns anos máis tarde, moitos dos seus integrantes crearían unha nova sociedade na Baiuca: a S.R.D. Penouqueira. O café Berán continuaría coas portas abertas, aínda que en 1939 habería cambios: Maximino Moreiras González, fillo de Jesús Moreiras e de Josefa González Més, e a súa muller Manuela Vázquez convertíanse nos novos responsables do negocio, abrindo ao lado do bar unha panadería. A partir de aí a actividade do Berán iría decaendo pouco a pouco ata cederlle definitivamente o testemuño aos salóns de baile, que irían xurdindo por todo o concello.

                                                    
FONTES:
- Reglamento de la Sociedad titulada El Alba, 11 de setembro de 1924
-BLANCO REY, MANUEL. Arteixo durante la II República y la Guerra Civil. Arteixo, 2008
-PATRICIO CORTIZO, FERNANDO & MACEIRAS RODRIGUEZ, XABIER. De Liverpool ás Sisargas; a derradeira travesía do Priam. Edicións Embora. Ferrol, 2014

A CREACIÓN DO POLÍGONO INDUSTRIAL DE SABÓN EN 1965

   Os pasos iniciais para a posta en funcionamento do Polígono Industrial de Sabón déronse durante o verán de 1964, data na que se levaron a cabo as primeiras relacións e tomas de contacto entre o Ministro-Comisario do chamado “Plan de Desarrollo”, señor López Rodó, e os rectores da Deputación Provincial da Coruña.

 Froito daquelas xuntanzas, que tiñan como obxectivo examinar as posibilidades existentes en torno á creación dun recinto ou polígono industrial dentro do espazo delimitado como “Polo de Desarrollo de La Coruña”, xurdiría o acordo da corporación provincial, adoptado en sesión extraordinaria o día 1 de setembro de 1964, por virtude do cal a Deputación coruñesa ofrecía ao Goberno do Estado español a promoción, ordenación e execución do Polígono que estaba previsto situar nas parroquias de San Tirso de Oseiro e na de Santiago de Arteixo. 

Leira e Monte da Agra da Fonte. Ao fondo da imaxe vense algunhas casas da desaparecida aldea da Pedreira, que corresponde á situación actual do eólico de Inditex (Cortesía de Eduardo Figueroa) 

  Esta proposta tería inmediata aceptación, ao quedar reflectida no acordo adoptado pola “Comisión Delegada del Gobierno para Asuntos Económicos”, o día 9 de setembro de 1964, na cal se encomendaba ao ente provincial á realización do indicado Polígono, dispondo a concesión de axudas a fondo perdido equivalentes a 75% dos custos estimados para a rede viaria interior, o fornecemento de auga e a rede de sumidoiros.

   A partir de aí, o esforzo da Deputación aplicaríase nun dobre sentido: por unha parte, a conformación do expediente de delimitación, ordenación e planificación do territorio afectado e, por outra parte, a xestión dun préstamo económico que permitira dispor dun capital de manobra para facer fronte aos primeiros gastos de adquisición do solo e da execución das infraestruturas viarias e sanitarias, un aspecto financieiro que quedaría resolto, en principio, grazas a unha axuda de setenta millóns das antigas pesetas outorgado polo Banco de Crédito Local de España.

   O expediente administrativo culmina no Decreto promulgado polo goberno de Franco o día 14 de agosto de 1965, que autorizaba á Deputación Provincial a adquirir o solo mediante procedemento expropiatorio de urxencia e polo sistema de prezos máximos e mínimos, ben como a ordenar, executar e asumir a xestión total do Polígono.

Portada de La Voz de Galicia do día 13 de agosto de 1965

   Con estes antecedentes, a Deputación acometería despois a formación do “Plan de Ordenación” e dos proxectos técnicos que o desenvolven, traballos que serían aprobados en sesións de 25 de agosto e 23 de outubro de 1965¹ e que contarían coa autorización definitiva da Comisión Provincial de Arquitectura e Urbanismo, asinada o día 30 de outubro do mesmo ano. Este permiso cerraba o que se pode denominar “ciclo de preparación” ou anteproxecto da nova zona industrial de Arteixo e daría paso á súa posterior execución. O Polígono tiña luz verde, de forma que algúns lugares de Rañobre, O Rexedoiro, Oseiro, Seixedo, A Pedreira, Sabón, O Rañal, A Groufa, Figueiroa, O Potro, Caldas, O Cruce ou da vila de Arteixo mudarían para sempre a súa fisionomía, sitios que nalgúns casos non tardarían moito en formar parte do pasado.

  A execución do novo asentamento industrial iníciase o día 25 xaneiro de 1966 mediante as operacións expropiatorias de adquisición do solo, levantando no terreo as primeiras actas previas de ocupación que, nese día, foron levadas a cabo nos lugares do Asperón, A Ramalleira, As Telleiras, Os Quintáns, Ponte de Oseiro, As Viñas e Seixedo. As tarefas de execución afectarían o todo o recinto delimitado como futuro Polígono, ou sexa, unha superficie total de 3.287.910 metros cadrados, onde había uns 1.600 terreos rústicos e unhas 70 construcións de tipo rural e semiurbano.

   É de supor as dificultades técnico-xurídicas dunha expropiación desta magnitude. Nos terreos dábanse todas as gamas da explotación, desde o cultivo directo e persoal ata o colonato de alugueiro, a parcería agrícola, o foro ou o simple usufruto. A compilación de datos non sería doada, pois non era suficiente con os obter no Catastro Oficial de Rústica nin no Rexistro da Propiedade², polo que se fixo necesaria a investigación persoal sobre o territorio realizando enquisas directas. As dificultades eran aínda maiores tendo en conta a avanzada idade da maior parte das persoas afectadas e o alto índice de analfabetismo existente na altura, ben como as deficiencias de documentación, en moitos casos baseada en documentos privados ou en meros acordos sen outro valor que o moral. Segundo consta nun informe da Deputación Provincial da Coruña, elaborado en marzo de 1973, o equipo que intervira na expropiación tivera que despregar… “una hábil actuación de relaciones públicas, con el valioso apoyo de las autoridades locales, para vencer las primeras y lógicas resistencias (nunca violentas ni tumultuarias, desde luego), y ganarse, al menos, la comprensión de los afectados. Del tacto con que se llevó el trabajo son buena prueba las circunstancias de que nunca hubiera tenido que intervenir la fuerza pública y de que solamente se hayan formulado cuatro recursos contencioso-administrativos para impugnar valoraciones sin que ninguno de estos hubiese sido estimado por el Tribunal. La expropiación salió, pues, muy bien. Y no solamente en cuanto a las fincas rústicas, sino también en lo referente a las construcciones, a pesar de que en todas ellas existían hogares familiares y en algunas, negocios y almacenes de cierta categoría”.

  Serían necesarios sete anos para rematar estes traballos de expropiación. Os gastos, especificados por conceptos, foron os seguintes:

-Definición previa do Polígono e levantamento do plano parcelario...........................................................…............248.250 pesetas

-Anuncios oficiais e notificacións individuais..........................................................................424.446 pesetas

-Honorarios do equipo pericial agrícola que participou na expropiación...................................................…………..2.742.700 pesetas

-Escrituras notariais de agrupación de terreos e inscrición no Rexistro da Propiedade.................................................................….1.000.000 pesetas

-Importe de xustiprezos de propiedade, indemnizacións de colleitas, extinción de colonatos, alugueiros de local de negocio e de vivenda e cesamento de industrias.........………………….…......................…….126.964.211 pesetas

_______________

TOTAL: 131.379.607 pesetas

   Naturalmente, non se esperaría a rematar as expropiacións para acometer a urbanización. Á medida que se ían ocupando terreos, a Deputación contrataba desgloses de obras de rede viaria que permitisen ir dotando de accesos as futuras parcelas industriais con vistas a unha rápida dispoñibilidade en beneficio das empresas que xa se querían instalar no Polígono. No que a rede viaria se refire, as tarefas de construción das estradas interiores do recinto industrial iniciaríanse en 1967 e rematarían en 1973, unha rede que inicialmente comprendía unha lonxitude aproximada de doce quilómetros, cunha lonxitude total de dezasete metros entre aristas exteriores de gabias. Nesa rede realizaríanse as seguintes inversións:

-Honorarios por redacción dos proxectos técnicos dos diferentes desgloses de obras..................................……….............................…….524.029 pesetas

-Execución de obra, a través de seis desgloses parciais.................................................................…….54.575.567 pesetas

________________

TOTAL: 55.099.596 pesetas 

   Outro capítulo importante da urbanización do Polígono correspondía á enxeñería sanitaria, desglosada, á súa vez, en dous conceptos: o sistema de abastecemento de auga e o sistema de recollida de augas residuais. O provisionamento de auga comprendía inicialmente os seguintes elementos:

-O encoro do Rexedoiro, formado polas augas do río Seixedo, ao cal estaba previsto que se trasvasasen as augas do paralelo río Bolaños e, deste xeito, sumando os caudais de ambas correntes, resultaba un total de 400 l/s., que se estimaban máis que suficientes para as futuras necesidades do Polígono. O encoro, cunha superficie de 561.960 metros cadrados e cunha capacidade de 1.872.660 metros cúbicos, garantía, por tanto, a almacenaxe de auga ata en períodos de dilatada estiaxe.

-A caseta de bombeo, existente nunha das marxes do encoro, que tiña a función de bombear a auga do Rexedoiro ata ao depósito elevado regulador.

-O depósito regulador, situado no Monte de San Tirso³, que tería unha capacidade de 20.000 metros cúbicos e desde cuxa instalación a auga se espallaría, por gravidade, cara ás conducións principais e tubarías secundarias.

-As conducións e tubarías, que seguirían a liña da rede viaria, de tal forma que a acometida ao interior de cada parcela industrial fose sinxela e económica. 

Imaxe de 1973 do depósito regulador situado no Monte de San Tirso (Antonio Pombo)

Proxecto inicial do abastecemento de auga no Polígono de Sabón (Deputación da Coruña)

   O outro concepto, o da recollida de augas residuais, implicaba unha rede de colectores principais e emisarios secundarios, que igualmente seguirían, pola outra marxe, as liñas das estradas, levando as augas fecais ata as rochas do mar aberto das praias de Alba e Sabón. As obras do complexo sanitario iniciaríanse no ano 1968 e rematarían en 1973. Os investimentos nesta sección responderían ás seguintes cifras:

-Estudo xeolóxico dos terreos de apoio do encoro………………………………………………............….70.180 pesetas

-Honorarios de redacción dos diversos proxectos……………....................……..…………………...527.269 pesetas

-Execución de obra en todos os seus aspectos..........………...................……………………...44.347.458 pesetas

________________

TOTAL: 45.347.458 pesetas

   A presenza da Central Térmica de Fenosa dentro do Polígono garantiría, desde a súa posta en funcionamento⁴ e para o futuro, a alimentación de enerxía eléctrica. De igual modo, a instalación da central da Compañía Telefónica, tamén en terreos do Polígono⁵, aseguraría a dotación de tan importante servizo.

   Alén disto, a Deputación Provincial tamén financiaría a rede de distribución de enerxía eléctrica mediante transformadores e tendidos aéreos, así como o alumeado público dos viais das marxes do encoro. O ente provincial tamén se comprometía a preparar as zonas verdes do recinto industrial e á construción dun edificio que podería albergar a oficina xestora, un posto de socorro de urxencia e un servizo de contraincendios, compromisos que, nalgúns casos, nunca se chegarían a realizar. Con todo, os investimentos nesta sección foron os seguintes:

-Honorarios de redacción de proxectos técnicos.........…………....……………………………….........10.686 pesetas

-Execución de enerxía eléctrica e alumeado.............…………..…....................………......14.986.289 pesetas

-Execución de zonas verdes, construción de edificio e outras obras............................................................…………….5.000.000 pesetas

_______________

TOTAL: 19.996.975 pesetas

ESTRUTURACIÓN DO POLÍGONO

  A distribución inicial do Polígono Industrial fora a seguinte:

-En parcelas industriais...................................................................2.403.580 m²

 De 1ª categoría: 1.172.900 m²

De 2ª categoría: 1.044.360 m²

De 3ª categoría: 186.320 m²

-En rede viaria interior, pola cal ían as conducións e tubarías de auga e a recollidas das augas fecais....................……………………….......…203.086 m² 

-No encoro do Rexedoiro..............................................................561.960 m²

-En parcelas non utilizables e zonas verdes.................................119.284 m²

                                                                              _________________      

SUPERFICIE TOTAL: 3.287.910 m²

     Polo anterior esquema sabemos que da totalidade da superficie do Polígono eran úteis para industrias 2.403.580 metros cadrados, superficie que, en definitiva, era a de destino industrial tipificada en parcelas de diferentes dimensións, características e categorías. A distribución en tres tipos respondía ao criterio de distinguir, aos efectos de prezo de alleamento, a maior ou menor benevolencia dos espazos ofertados. De primeira categoría eran as parcelas óptimas, por ter unha localización máis “publicitaria”, porque a súa adaptación exixía un menor gasto en movemento de terra e cimentacións ou porque as acometidas aos servizos eran máis doadas e económicas. De segunda categoría eran aquelas parcelas que contaban con menores avantaxes. E de terceira eran as do seguinte grao nesta escala de valores.

   Por acordo corporativo de 12 de novembro de 1966, as parcelas de primeira categoría venderíanse ao prezo de 150 pesetas/m2; as de segunda, a 125 pesetas/m2; e as de terceira, a 100 pesetas/m2, prezos suficientes para cubrir o custo de adquisición e urbanización do solo e demais gastos xerais da empresa, mais non entrañaban lucro, xa que pretendían, a fin de contas, promocionar ao máximo unha zona industrial para se xerar riqueza, para xurdir postos de traballo, para dinamizar o capital galego e para se obter esa dobre rendibilidade económica e social que constituía a fundamentación da idea do desenvolvemento. É máis, para que o gasto de adquisición de parcelas non influíse excesivamente no planexamento dunha industria, admitíase a posibilidade de que os empresarios dilatasen o pago da metade dese prezo en dez anualidades, que producían tan só o interese anual de 6,5%, inferior, naquela época, ao das operacións a prazo xestionadas en institucións bancarias. O obxectivo destas vantaxes era o de contribuír ao éxito do Polígono, éxito que, superada a crise económica do ano 1970, comezaría a se apreciar notablemente co alto ritmo de solicitudes e consecuente adxudicación de parcelas, pois producíanse todos os meses tres ou catro peticións, para alén das xestións informais e visitas de información.

   Unha vez que os empresarios cumprían todos os requisitos previos, as ordes presidenciais sobre a venda de terreos e as adxudicacións definitivas de parcelas pasaban polo Pleno Corporativo. A tramitación era sinxela: era suficiente cunha instancia en que se explicaba a actividade da industria, a súa produción estimada, as súas posibles ampliacións e os postos de traballo con que se ía contar, indicando tamén a parcela concreta que interesaba. Se a petición era informada favorablemente pola “Comisión de Planes Provinciales”, a presidencia ditaba unha resolución dispondo que a parcela en cuestión fose adxudicada. Dábase conta da operación ao “Ministerio de la Gobernación”, publicábanse os anuncios oficiais en boletíns, prensa e radio e abríase o prazo dentro do cal a empresa interesada debía presentar a documentación formal. Superado o trámite, outorgábase a adxudicación provisoria e requiríase o adxudicatario para que ingresase a totalidade ou a metade do prezo, segundo a fórmula pola que optase. Cumprido este procedemento, verificábase a adxudicación definitiva e formalizábase a venda mediante escritura notarial para a súa posterior constancia no Rexistro da Propiedade.

   Así pois, superada a crise económica de 1970, o Polígono de Sabón comezaba a se converter nunha realidade, cumprindo o obxectivo inicial do “Polo de Desarrollo” e contribuíndo para o nacemento dunha consciencia empresarial que, no momento da designación en 1964 da Coruña como un dos polos industriais, non había. Mais naqueles primeiros anos setenta, Sabón era un proxecto con horizonte cara á década de 1980, pois era cando se calculaba que todas as parcelas industriais estivesen cubertas e en funcionamento. Nos primeiros meses de 1973, estaba vendida ou comprometida en firme unha superficie superior a 50% da útil, porcentaxe realmente elevada se temos en conta que a urbanización aínda non estaba rematada. Naquela hora, o Polígono presentaba unha imaxe salpicada aquí e alá por plantas industriais en funcionamento, en construción ou en movemento de terras.

   As empresas que xa funcionaban naquel ano de 1973 era a Central Térmica de Fenosa, a factoría de Silicio de Sabón S.A. (silicio alumínico), a de Gomas Marina S.A. (derivados das algas), a de Derivados de la Vid S.A. (vinagres), a de Oxigalicia S.A (metalurxia), a de Blasco S.A. (tapizarías de mobles), a de Antonio Pardo Reboredo e Joaquín Pinto Camino (fábrica de mobles de madeira), a de Nicolás Gil Blanco (frigorífico), a de Alimentos de Galicia S.A. (conservación de alimentos) e o Colexio Nacional de E.X.B. Carrero Blanco (con obra rematada mais sen ser inaugurado). En terminación de obra estaban Rioblanco S.A. (fabricación de augas tónicas Schweppes) e Carbónica Coruñesa S.A. (augas gaseadas), Intelsa (produción de cadros de centrais telefónicas, con 1000 postos de traballo), a de Anjoca S.L. (fabricación de prefabricados de madeira) e a de José Gonzalez Gómez (metalurxia). En execución de obra estaban Fernando Rey Sousa (auto-escola), José Somoza Ares (materiais de construción), Industrias Rolen S.L. (fariñas de pescado), Tecnograsa (graxas animais) e Minas de Lanzós S.A. (separadora de minerais).

Vista aérea da factoría da Schweppes recén inaugurada. Na parte superior da imaxe vense as aldeas do Rañal e as últimas casas da desaparecida aldea da Pedreira

   Outras adxudicacións outorgadas naqueles primeiros meses de 1973 ou en trámite foran, entre outras, a de Bandas en Frío S.A. (laminados), Proasa e Piensos del Sil (ambas de pensos compostos), Cocorase (razas selectas), Leyma (leite, natas, queixos e derivados), Manuel Pereira Landeira, Luis Rey García, Juan Pan López e Raúl Mosquera Pérez (ramo do metal, todas elas), Javier Perillán Sarandeses (fabricación de mobles metálicos), Carlos Fernández Taboada (fabricación de mosaicos e terrazos), Máximo Jorge Sanz Valdés (aparellos publicitarios), Trolebuses Coruña-Carballo S.A. (transportes colectivos), José Morgade (industria hostaleira El Gallo de Oro), Xefatura Provincial de Tráfico (pista e aulas de exames), varias autoescolas, Delegación Provincial de Industria (verificación de vehículos) ou a de José Yepes Vargas (conservación de alimentos).

   Amancio Ortega aínda non aterrara en Sabón. Faríao en 1976⁶, que foi cando instalou en Arteixo GOA e Samlor, as primeiras fábricas de ZARA no polígono. Co pasar do tempo, o seu grupo INDITEX chegaría a ocupar 1.000.000 de metros cadrados dos 2.403.580 úteis con que conta a zona industrial e acabou por se converter, alén disto, nunha das primeiras marcas mundiais, no motor económico e no máximo exponente de Sabón. 

  Para saber un chisco máis como foron aquelas expropiacións para a construción do Polígono de Sabón, no documental "12 Leiras", da autoría de Xosé Antón Bocixa e dun servidor, varias persoas afectadas de Arteixo contan o que supuxo para elas e as súas familias a chegada da industria naqueles anos 60. Podes ver o documental aquí:

______________

1 Aprobacións inicial e provisoria, respectivamente.

2 Moi poucos terreos figuraban inscritos.

3 A cota máis alta do Polígono .

4 1972 .

5 A carón do restaurante El Gallo de Oro.

6 Ao ano seguinte de abrir a súa primeira tenda na Coruña.

A VISITA A ANZOBRE EN 1918 DO PINTOR GERMÁN TAIBO E DA SÚA MUSA SIMONE NAFLEUX

  Levaba camiño de ser un pintor excepcional. E foino porque despuntaría cunha precocidade inaudita. Mais a súa morte, acaecida con tan só 30 anos, frustraría unha das carreiras máis prometedoras da plástica galega. Estamos a falar de Germán Taibo González (A Coruña, 1889-París, 1919), un artista que lamentablemente non tería tempo de desenvolver o seu talento mais con todo, nos poucos anos que viviu, tería ocasión de deixar un espléndido legado pictórico, parte do cal podemos contemplar na actualidade en María Pita, na colección de arte do Concello coruñés, que posúe sete cadros de Taibo, adquiridos un ano despois da súa morte, e no Museo de Belas Artes, que alberga cinco, de distinta procedencia, coleccións nas que son memorables os sensuais espidos femininos, pintados en París e para os que pousou a súa muller, a francesa Simone Nafleux, a súa modelo predilecta.

Autorretrato de Germán Taibo de 1906 (Concello da Coruña)

   Taibo pasou os primeiros anos da súa infancia na Coruña, cidade na que coincide con outro neno pintor: Pablo Picasso. Pouco tardaría o noso protagonista en amosar o seu talento para a pintura pois, con dez anos de idade, cando xa deixara a urbe herculina para ir a Arxentina coa súa familia, realizaría un retrato dos seus pais, un carpintero e unha ama de casa que antes de facer a maleta da emigración tiñan o seu domicilio en Santa Catalina. Germán encontraría en Bos Aires unha mecenas de orixe francesa que, vendo as habilidades do cativo, decidiu custearlle a súa viaxe e estadía en París e tamén os seus estudos na considerada como unha das mellores academias do mundo, a Julian, cando o pintor aínda non cumprira os 16 anos. Na capital francesa, onde volve coincidir con Picasso, o artista galego percorre os museos deixándose seducir polo impresionismo que pronto dominaría a súa pintura.

   O seu autorretrato, datado en 1906, e propiedade do Concello da Coruña, mostra xa unhas raras cualidades nun mozo de 17 anos: "Un lenzo revelador dunha destreza no debuxo, dunha sabia entoación das gamas e dunha profundidade psicolóxica que sitúan xa o adolescente pintor coruñés na vangarda dos artistas galegos"¹, escribiría a crítica.

  Segundo o xornalista e crítico de arte herculino Alejandro Barreiro, Taibo permanece na academia Julian seis ou sete anos. En 1908, logo de casar coa que fora modelo de varios dos seus cadros, Simone Nafleux, realiza unha viaxe á Coruña, onde entra en contacto con outros pintores coruñeses mais, con todo, a primeira noticia da produción de Germán Taibo nesa cidade non chegaría ata 1912, cando participou na primeira “Exposición de Arte Gallego” con catro obras, entre elas o seu autorretrato de 1906. O pintor non asistiría á exposición ao atoparse traballando na Costa Azul no cadro que o consagraría cunha medalla de prata no Salón dos Campos Elisios ao ano seguinte na capital francesa, A pastoral, un óleo evocador da Arcadia feliz, que forma parte da compra que en 1920 lle fixo o Concello coruñés ao pai do artista.

   Tras expór a súa obra en 1916 no Palace Hotel de Madrid cun grande éxito da crítica, de xeito especial a de Wenceslao Fernández Flórez, e do público, o pintor herculino consegue vender varias obras, o que lle reportaría unha suma de cartos que lle permitiu realizar varias viaxes na procura de escenarios para iniciar unha nova etapa onde a paisaxe pasaría a ser a protagonista da súa obra.

   Un ano despois presenta de novo algunhas obras na segunda “Exposición de Arte Gallego” na súa cidade natal, aínda que novamente non asiste á mostra por atoparse pintando en París algúns dos seus lendarios espidos e o conmovedor cadro Morte de Abel, deixando atrás as súas viaxes pola Costa Azul e a Belle-Île, na Bretaña francesa, e as súas obras de recreacións paisaxísticas.

Nu, obra de Germán Taiubo do ano 1914 (Depósito de D. Antonio Rodríguez Pastor, Museo de Belas Artes da Coruña)

   En 1918, na plenitude da súa breve carreira artística, leva a cabo os seus dous mellores espidos. Simone, a súa musa, pousa tombada en ambos os cadros, que fan pensar noutros espidos clásicos: a Olympia de Manet e a Odalisca de Ingres. Os dous cadros están na Coruña, cidade á que Taibo regresara ese mesmo ano fuxindo da gripe que arrasaba Francia tras a I Guerra Mundial, acompañado da súa muller e da súa filla, Raimunda. Na Coruña pintaría cadros como A fonte, un recuncho do xardín da Fábrica de Mistos, e tres paisaxes de profunda fondura galega: Souto de Elviña, Piñeiral de Elviña e Piñeiral.

   É precisamente no verán deste ano cando temos noticias de que Germán, Simone e a súa cativa Raimunda viaxan ata Arteixo para pasar unha xornada no pazo de Anzobre convidados, xunta outros persoeiros da Coruña, por Manuel Mª Puga, o popular Picadillo.

   Algúns detalles daquela tarde do verán de 1918 que pasaron en Armentón o pintor Germán Taibo e a súa familia descríbeos o xornalista galego Manuel Barbeito Herrera no número 113 da revista Vida Gallega, nun artigo ao que titula “Los eidos de Anzobre. Por el camino abrupto”, que inicia co percorrido que fan os convidados dende A Coruña ata o pazo de Anzobre:

"El sol implacable del mediodía cae á plomo sobre la carretera, ese camino hosco, polvoriento y sin la sombra de un árbol, que se pierde en las montañas de la costa, hacia Carballo. Los caballos arrastran el coche cansinamente, agobiados por el sopor de la hora, y de cuando en cuando un perro ladrador salta enfurecido junto a las ruedas.

Germán Taibo, el pintor coruñés educado en los estudios de Roma y París y vuelto a la tierra natal después de largos años de ausencia, mira en silencio a los lados de la carretera, un poco sorprendido de la abrupta rudeza del paisaje tan opuesta a la apacible belleza de esos otros caminos que arrancan de la ciudad y serpean entre las frondas de Oleiros, el Burgo, Cambre, Abegondo ó los fértiles valles de Culleredo y de Barcia. Todo es duro y recio, por esta parte. La clara luz de los días de Julio no hace sino poner de relieve cada detalle del paisaje que tiene toda su fiera expresión entre las brumas invernales, cuando el fragor del oleaje cabalga en las alas del huracán.

Unicamente, a la manera de un oasis, surge la breve y pintoresca lozanía de Pastoriza, con su santuario secular y su montaña que la imagen de piedra hace litúrgica, y más lejos la iniciación de los campos bergantiñanos, en el fondo de los cuales se abre a veces la oscura cadena de montañas para mostrar la maravilla azul coronada de espuma de la legendaria costa de la muerte.

Frente á nosotros madame Taibo, recogida y sonriente, acaricia los cabellos de su hijita.

Al salir de Arteijo y remontada una larga cuesta, desde lo alto de una colina se ven ya los eidos de Anzobre. El pazo, sobre una loma, en el centro del valle, es un nido de águilas escondido entre la fronda intrincada de los castaños y los pinos (…)". ²

   No artigo publicado na revista Vida Gallega, Manuel Barbeito Herrera tamén comentaba o seguinte:

“(…) Y comiendo así, de esta manera escogida y delicada, parece complementaria la conversación sobre las cosas superiores. La emoción nacida de un cuadro de Taibo, por ejemplo, ganaría en intensidad cerca del pavo dorado que nos sirven, decorado por el rutilar del vino de Málaga que da a las copas apariencias de gemas enormes. Hablamos, pues, de los cuadros del artista, de sus luchas, de sus éxitos, de su labor futura. Pero la más bella obra de Taibo no está en su estudio de París ni figuró en la exposición tan alabada por los inteligentes cortesanos.

La obra más perfecta, la más bella, está frente á nosotros. Se llama Raymonde, tiene seis años, el cabello rubio y los ojos serenos y dulces del color de los lagos bajo los sauces. La niña es semejante á una muñeca extraordinaria con ademanes de persona mayor de una encantadora precocidad. Se ha puesto una dalia en el hombro y aunque apenas entiende nuestro francés de bachiller aprovechado, sonríe amablemente perdonando la torpeza y agradeciendo el esfuerzo de quien intenta hacerse comprender. Y al fin, toda la admiración de los comensales es para la pequeña gallega nacida en París, á quien los alemanes tuvieron unos días prisionera en las orillas del Marne (...)”.³ 

Imaxe do Pazo de Anzobre ao pouco da visita do pintor Germán Taibo (Vida Gallega:  Ilustración Regional, 15 de setembro de 1918, páx. 11)

  Lamentablemente, uns días despois daquela xuntanza en Armentón, o 30 de setembro, Manuel María Puga Parga, o popular Picadillo, falecía con só 44 anos a cunsecuencia da chamada gripe española, unha enfermidade que tamén acabaría coa vida de Germán Taibo. O pintor volvera, a finais daquel ano, a París coa súa familia e falecería o 14 de febreiro de 1919 na súa casa da rúa Moulin Vert, sendo enterrado na capital gala. Acababa de cumprir 30 anos e de pintar o seu último cadro, O leñador e a morte.

   Tralo falecemento do pintor coruñés, formaban parte do inventario que Simone Nafleux e o pai de Taibo realizaron na casa parisiense 50 cadros, 30 esbozos, 93 estudos, debuxos e apuntamentos, obras que cruzarían o Atlántico para ser expostas, con todos os honores, na “Exposición de Arte Gallego de Buenos Aires”, despois da cal uns cadros quedarían en París e a maioría viaxaron á súa terra de nacemento xa que o pai do pintor ofreceulle algunhas obras á cidade da Coruña, que finalmente as adquiriu en 1920 por 40.000 pesetas. Boa parte destas obras de arte, unha trintena, mostráronse nunha exposición organizada en 1947 pola Academia de Belas Artes, que foi a última ocasión na que se reuniu o legado do xenio interrompido, legado do que forma parte un dos espidos máis fermosos da pintura galega, o da súa muller Simone Nafleux.

Nu de Simone Nafleux, obra de Germán Taibo (Concello da Coruña)

   Os que tiveron a oportunidade de ver o retrato da francesa, de pel moi pálida e cabeleira loura, deitada con sensualidade sobre unhas teas, quedaron tan impactados que incluso lle adicaron un relato, como foi o caso do escritor Manolo Rivas en As chamadas perdidas. Nesta publicación Rivas, que define esta obra de Taibo como “o desnudo máis fermoso da pintura galega de tódolos tempos”, narra no conto O escape que durante o franquismo o arcebispo de Santiago fora de visita ao concello da Coruña e intentaron ocultar o cadro cunhas flores, que caeron ao chan por mor dunha corrente de aire. O arcebispo, tras uns momentos de estupefacción, exclamou: ¿Pero por qué tiñan tapada esta gracia de Deus?⁴.

FONTES: 

BARBEITO, MANUEL. Los eidos de Anzobre. Por el camino abrupto. Vida Gallega: Ilustración General (Año X, Volumen VI, número 113), 15 de setembro de 1918.

BUGALLAL, ISABEL. Taibo, o xenio interrompido. La Opinión A Coruña, 24 de outubro de 2016. 

RIVAS, MANUEL. As chamadas perdidas. Edicións Xerais, 2002.

VILLAR, MARTA. El ayuntamiento muestra sus pinturas. La Opinión A Coruña, 9 de decembro de 2008.

__________

1 Vid. Isabel Bugallal, Taibo, el genio interrumpido, La Opinión A Coruña, 24 de outubro de 2016.

2 Vid. Manuel Barbeito Herrera, En la distancia. Los eidos de Anzobre. Por el camino abrupto, Vida Gallega: Ilustración Regional, 15 de setembro de 1918, pp. 4-5.

3 Cfr. Ibidem, pp. 5-6.

4 Vid. Manuel Rivas Barrós (2002): As chamadas perdidas, Edicións Xerais, Vigo, páx. 76