O SALÓN DE BAILE DO ANIDE DE LARÍN

  As últimas Crónicas de Arteixo deste 2025 que está a piques de rematar van dedicadas á Larín, parroquia que o pasado sábado, 26 de decembro, celebrou a festividade do seu patrón Santo Estevo.

  E falando de festa, imos despedir o ano cun pouco de bailoteo nun salón que xa leva moitos anos desaparecido: o salón de Edelmiro, que estaba situado en fronte da parada de bus do Anide, diante do desvío que nos leva ao Centro Hípico Casas Novas e ao Pazo de Anzobre.

A casa que vemos á dereita da imaxe era onde estaba o salón de baile do Anide

  Para recordar os tempos deste salón fixemos unha viaxe no tempo con tres veciños de Larín que naceron en décadas diferentes: Melchor Freire Becerra (1933); Ramiro Varela, ‘Ramiro da Estanqueira” (1945) e José Antonio López Canedo, “Cantudo (1955), que foi a persoa que argallou a xuntanza que tivemos na Taberna Freire de Larín en xuño deste 2025. Sentados arredor dunha mesa do establecemento, ao tempo que íamos tomando os cafés servidos por Teresa, nora de Melchor Freire, os tres recordaban o salón dende ópticas diferentes.

  Coa nostalxia de tempos pasados e con certa dose de humor Melchor, o maior dos tres, díxonos que cando era mozo, aló polos últimos anos corenta e primeiros cincuenta ía alí ao baile e tamén ía ao salón vello de Peisaco. Segundo o seu testemuño, o salón de Larín “estaba ao lado do aserradero de Jacinto Lamelas e era de Edelmiro a máis a súa muller Francisca, que era dos de Corredoira de Coiro. El era irmán de Eladio, o cura de Arméntón, e de Otilia, que esta Otilia vén sendo a nai de Purita a do Estanco de Peisaco e polo tanto a abuela de Lolo”.

Edelmiro do Anide en 1933 (Foto do libro Paiosaco en imaxes. Dos corenta aos setenta)

  Á parte do salón, Edelmiro e Francisca tamén tiñan taberna no mesmo edificio. “Eu esa casa non sei se a fixeron eles ou se xa estaba feita. Eles vivían no piso de arriba e no baixo, entrando á dereita tiñan a taberna. O salón estaba noutro lado da casa. Ti entrabas e había un cuartiño para xogar a partida e se pasabas polo pasillo para atrás xa ías para o salón. Pola festa de inverno e polo Antroido tiñan moita xente alí. Cando eu era novo soamente abría por esas festas. O malo era cando chovía. Sempre había auga e por eso, para que se pasara mellor para dentro do salón a máis para fóra, por diante estaba estrado con toxo, que incluso moitas veces chapuzabas á xente cando pasabas”.

  Entrando xa en detalle sobre o propio salón de baile, Melchor contounos que era un local cadrado, grandote e que tiña un palco alto de madeira. Moitas veces os mozos buscaban a escuridade da parte de abaixo do escenario. Non foron poucos os que se deron alí os primeiros bicos prometéndose amor eterno ao tempo que os músicos tocaban enriba deles aquilo que cantaban Los Satélites e que dicía…

"Así fue que empezaron papá y mamá

tirándose besitos y una guiñá.

Así fue que empezaron papá y mamá

y ya somos catorce...y ya vienen más "

   Naqueles anos 40-50 a corrente eléctrica aínda era un soño que tardaría anos en realizarse. “Cando íamos bailar -recordaba Melchor- alí non había luz e poñían un petromax destos de gas colgado nunha punta no medio do local. O palco estaba apoaido na parede. Tiña dúas partes con algo de ladrillo e o resto estaba cerrado de madeira. De músicos recordo de ver alí aos irmáns Mallo, que eran tres irmáns acordeonistas que eran moi bos músicos; a ‘Pontevedra’, que era un acordeonista de Oseiro que tocaba moi ben o acordeón; tamén viña Lemos, que andaba con ‘Pontevedra’. Este Lemos tocaba o jazz, tocaba o bombo, a batería. Tamén recordo de ver no salón a ‘Perillo’, a Vilariño de Vilaño e a Pedro de Ghodón, que era de Coiro e tamén tocaba o acordeón”.

Imaxe dos irmáns Mallo, Daniel, Antonio e Juan (Foto do libro Orquestas populares das Mariñas)

  Melchor remataba o seu testuño dicindo que “a festa de inverno era a mellor das que se facían na parroquia porque era a de comer xamón e pernil (risas). A festa era o 26 de diciembre e xa se xuntaba Navidad, Noiteboa e Reis. Neses días tamén se mataba o cocho e tamén se comía todo. Incluso había casas que mataban un cuxo para tres ou catro casas. Festixeiros viñan un feixe deles e botábanche na casa tres días”.

  Ramiro “da Estanqueira” é 12 anos máis novo que Melchor e xa viviu os tempos do Salón de Edelmiro dun xeito moi diferente, xa que foi testemuña da decadencia definitiva do local. “Cando se abriu o salón aínda eu non nacera. Eso xa vén de moi antigo. Eu de rapaz teño parado alí bastante polas festas de inverno. A min ese salón xa me colleu tarde. Cando eu era mozo xa pouco había aí. Pero bueno, eu acordo o baile alí, acordo a taberna e acordo cando vivían Edelmiro, Francisca e os seus fillos, Carmiña, Ramona e Moncho. O salón máis ben foi da época de meus pais. O forte foi nos anos 40-50, que aí debeu ser o seu apoxeo. Do salón acórdome un pouco do que dixo Melchor. Ti entrabas pola porta do baixo da casa e, á dereita, estaba a taberna. Despois, se andabas polo pasillo saías pola outra porta á eira, que tiña que estar estrada de toxo porque alí era moi baixo e sempre había auga. E aí xa estaba o salón. Acórdome de ver alí a músicos como ‘Perillo’, que era un señor gordo que tiña unha orquesta, a Orquesta Perillo, que aínda tocaba aí ‘O Vencedor’ de Barrañán, que é parente meu por parte da miña muller. Tamén acordo de ver tocar alí a ‘Pontevedra’, que era un acordeonista de Oseiro, e a Los Comancheros.

De esquerda a dereita: José Suárez ´Lemos', Luciano Pazos 'Pontevedra' e Segismundo Regueiro 'Segís', tres dos integrantes da Orquesta Pontevedra (Cortesía de Marina Regueiro Álvarez)

  A tía Pura, unha señora que vendía caramelos cando había baile no salón, tamén estivo presente na conversa. “Ao lado do aserradero de Jacinto e da taberna de Edelmiro tamén estaba a casa do Coxo, que aínda vendían alí roscas e caramelos. Quen vendía era a tía Pura, a señora do Coxo. Esta muller ía para alí e vendía unhas mazáns, unhas laranxas e cousas destas cando había baile. Poñíase alí nun curriño, que aínda a teñen pisado moitas veces”.

  Ramiro tamén nos narrou o ocaso do local de Edelmiro e Francisca. “Eu casei en 1969 e nesa época xa non había baile no salón. Cando eu era mozo nós íamos máis ben a Peisaco, ao salón de Ramiro, que facía moi bos bailes xa que sempre levaba o mellor do mellor. En Peisaco xa houbera outro salón, o salón vello do que falaba antes Melchor, que eu nunca estiven nel. Ese debeu coincidir no tempo co salón de Edelmiro. E tamén había salón en Lañas, o salón de Pepita”.

  Unha vez que Edelmiro e Francisca cerraron o salón, ocasionalmente organizouse algún que outro baile en datas sinaladas ou polas festas de inverno. Porque, ollo, Edelmiro e Francisca deixaron de organizar bailes no salón pero seguían tendo a taberna e por iso, para facer catro pesos na tenda, estaban interesados en que a xuventude organizara bailes no seu local. Precisamente Ramiro Varela organizou xunto a Bernardo da Xesta un de aqueles bailes ocasionais. “Si, despois de que cerraron fíxose ocasionalmente algún baile alí anos máis tarde. De feito fixerámolo Bernardo a máis eu así algún domingo, pero bueno, un baile contado, que aínda nos viñera un señor de Vilaño que tocaba o acordeón, que vivía alí no alto de Vilaño. Durante algún tempo Bernardo e eu tamén organizamos o baile nas festas de inverno, polo Santo Estevo. Facíamos o baile alí, no salón de Edelmiro, que incluso acordo que viñan dous tiros. Traíamos a Vilariño e cantabamos nós tamén, eh (risas), que a Bernardo leváballe moita idea cantar. Subíase ao palco e veña, a cantar! Bernardo é da Xesta e aínda vive”.

  Segundo nos contaron os nosos protagonistas, tempo despois houbera alí un accidente nos últimos bailes e xa non se organizaría ningún máis. A súa decadencia coincide co que lle acontecía aos outros salóns pequerrechos da contorna, incapaces de competir primeiro co salón de Ramiro de Paiosaco (o Salón Trébol) e posteriormente coa Pazos. “Ti pensa -contaba Ramiro- que os anos 60 son os da miña xuventude. Cando se inaugurou o salón de Ramiro de Peisaco tiña eu 13 ou 14 anos”.

Lugar onde estaba o salón do Anide

  Rematamos este percorrido pola historia do salón de Edelmiro e de Francisca, cos recordos do máis novo dos tres entrevistados, dez anos máis xoven que Ramiro Varela. Cantudo inicia o paseo pola súa memoria nos tempos da súa infancia, que vén a coincidir coa época na que Bernardo, Ramiro e algún veciño máis de Larín organizaba as festas de inverno no salón de baile do Anide. “O salón cerraría en 1968 ou 1969. Eu estiven alí de neno polo Santo Estevo, que daquela facían tres días de baile, o 26, o 27 e 28 de decembro. Meu pai, cando tiñamos 10 ou 11 anos, íanos pagar a entrada. Ao salón entrábase pola eira, que a tiñan que estrar con toxo porque era algo fonda e apozaba a auga. Estrábana ben, ao mellor botábanlle tres carros de toxo. Diso acórdome perfectamente. Bueno, pasabas pola eira e despois entrabas no propio salón. Á dereita, onde estaba a corte das vacas, había un burato ou unha especie de taquilla para cobrar a entrada, que chas vendía o que organizaba o baile. E despois, á esquerda, xa estaba o salón co seu palco. Eu acórdome de ver alí actuando a “Los Comancheros”, que a cantante desta orquesta (Mari Carmen Folgar Souto) era de Suevos e viña moi pintada, algo que cos meus 10 anos moito me chamaba a atención”.

  A Cantudo, dende a óptica dun cativo pequeno, quedáronlle moi gravados os dous tiros que se xuntaban en Larín e os sorteos que se realizaban no salón de baile. “Tamén me acordo que sorteaban nunhas tiras de tres números botellas de coñac e cousas así. Eu teño visto unha foto na casa de meus pais e meu irmán no palco, que o subiran alí para ser a man inocente e sacar unha rifa. Na foto, que non a din encontrado, aparecen xunto a meu irmán os que organizaran o baile aquel ano: Raúl, Manolo do Labregho e Moncho. Polo Santo Estevo tamén me acordo que viñan dous tiros. Poñíanse un en frente do outro e ti pasabas polo medio deles. Un era o Manco de Sorrizo e o outro era un home baixiño que xa morreu. Xa non me acordo do seu nome, creo que era de Loureda e vivía cerca da casa do Cubano. Sei que tiña unha filla que se casou en Lañas, que ese tamén viña a Larín polo San Roque”.

  O edificio onde tantos anos estivera a taberna e o salón derrubouse a finais dos 70 ou principios dos 80 para construir a casa que hai alí na actualidade. Ramiro Varela díxonos que esa casa “ten a mesma feitura que a vella, que eu penso que se tirouse sobre o ano 1980 para facer a nova. De feito era alí a parada do bus tamén, que agora a parada está adiante da de Lamelas. Un camión empotrárase contra a porta da entrada da taberna. Alí aínda che houbo ben accidentes Un camión matou a Pancho diante da casa. Daquela tería eu 18 anos e el debía ter 16. E alí tamén morreron dúas nenas, que eu daquela xa andaba co tractor á madeira”.

Panorámica actual do lugar onde estaba o salón

  Con estas lembranzas do antigo salón de baile do Anide despedimos este 2025. Xa vos podemos adiantar que, grazas ao apoio e colaboración do Departamento de Cultura do Concello de Arteixo, para o vindeiro ano seguiremos publicando semanalmente nestas Crónicas de Arteixo historias de cada unha das trece parroquias do municipio.

  Feliz 2026!

CARTAS A SORRIZO E A LAÑAS DENDE INGLATERRA. O INCENDIO EN LONDRES DO HOTEL "NEW LANGHAM" EN 1971 (2ª parte e fin)

   Como continuación da historia que publicamos o martes pasado (historia que tes aquí ao teu dispor aquí: https://cronicasdearteixo.blogspot.com/2025/12/cartas-sorrizo-e-lanas-dende-inglaterra.html), nas Crónicas de Arteixo desta semana compartimos con todas e todos vós unha reportaxe que publicara La Voz de Galicia o 13 de maio de 1971, dous días despois do incendio en Londres do hotel no que perderan a vida os dous emigrantes arteixáns.

  Con motivo do tráxico sinistro, o xornal herculino entrevistara en Lañas e en Sorrizo a familiares de Manuel López Pombo e María del Carmen Aldao Lista, matrimonio que deixaba orfos a tres nenos de curta idade.

  Quedades xa coa devandita reportaxe de La Voz de Galicia.

Después del incendio del Hotel “New Langhan”

Las familias de las víctimas, gentes modestas, quedan en muy incierta situación

El matrimonio de Lañas emigró hace ventidós meses y con anterioridad ya había trabajado en otros lugares

El trágico suceso ocurrido en el hotel “New Langhan”, de Londres, y en el que perecieron ocho personas, entre las cuales se encuentran dos matrimonios gallegos, ha tenido honda repercusión en la provincia de La Coruña. Ayer, nos trasladamos a los domicilios de los familiares de las víctimas, estos en las parroquias de Bayer (?) y Sorrizo, para interesarnos por algunos datos, tanto personales como humanos, que pudieran ampliar la información que ofrecimos a nuestros lectores.

Como decíamos en nuestro número de ayer, en Lañas, de donde era natural la infortunada María del Carmen Aldao Lista, vive su padre, Perfecto Aldao Rega, al que encontramos a la puerta de su casa; una vivienda humilde y aseada, donde la tragedia ha conmovido a sus moradores. A la puerta, un perro, un pequeño cerdo y tres gallinas. Don Perfecto, sentado sobre unos troncos, apenas se da cuenta de nuestra presencia; está absorto, los ojos tienen las inconfundibles huellas de no haber dormido y de haber derramado muchas lágrimas. Nos presentamos y nos tiende su mano; una mano encallecida, áspera de trabajo, temblorosa y humana.

-¡Que cousas pasan, señor! -exclama-. ¡Que cousas pasan!

La emoción es contagiosa y planteamos el diálogo evitando hurgar lo menos posible en la herida recién abierta.

-Marcharon hai uns 22 meses. Eiquí a vida elle moi dura. ¿Ve aquela casa? -dice señalando una construcción situada entre un pequeño pinar, sobre una suave colina-. Tiñan moita ilusión en facela. E aí a ten, só as paredes e o tellado.

Don Perfecto, calla de pronto, se queda pensativo y mira hacia la que iba a ser la casa de sus hijos.

¿Estaban contentos en Londres? -preguntamos-

-Si, as cartas así o decían. Pensaban vir en canto a casa estivese terminada.

Sus ojos vuelven a llenarse de lágrimas.

-¿Vive usted sólo?

-Vivo con un fillo casado, que traballa na fábrica de algas de Sabón; cando ven do traballo ocúpase dunhas leiras pequenas que temos. Todo é pouco para vivir. Eu teño un retiro de 2.500 pesetas. Usted xa ve…

-¿Era el empleo en el hotel el primero que tuvieron a llegar a Inglaterra?

-Non, traballaran noutro sitio.

-¿Cuál es ahora la situación de los niños?

-Fernando, que é o máis pequeno, virá a vivir con nós.

En este momento entra en el corral una pequeña, hija del matrimonio, que vive en la casa. Su expresión es triste como la de la mayoría de los niños gallegos. No sabemos si ella está acrecentada por haber conocido la desgracia. La interrogamos.

-¿Cómo te llamas?

Baja la cabeza y responde suavemente:

-María Azucena Aldao Cruz.

¿Sabes que va a vivir contigo uno de tus sobrinitos?

-Sí.

-¿Te alegra su compañía?

Sus ojos miran fijos y su boca sonríe levemente.

-Sí; xogarei con el cando veña da escola

-¿Hay, don Perfecto, alguna gestión encaminada a que los cuerpos sean traídos a España?

-Foi a Cruña, pola mañán, o pai do meu xenro e máis o señor cura párroco de Sorrizo, para ver o que se pode facer.

-Díganos, por favor, ¿cuál fue la reacción del pueblo al saber la noticia?

-Xa se pode imaxinar. Esas cousas chéganlle a ialma a todos. Non se fala de outra cousa na parroquia. Pero a min o que máis me doe e non telos eiquí. Alá tan lexos… se aínda os corpos estuveran na casa, a miña pena non sería tan grande. ¡Probes nenos! Eu espero para eles algunha pensión. Non entendo de estas cousas, pero así debería de ser.

Llegan en estos momentos el hijo de don Perfecto, que viene con su mujer, quien guía a un borriquillo cargado de hierba. Es un joven humilde y afabilísimo, trata de estar sereno, lo que consigue dificilmente. Su mujer se domina menos. Nos invita a entrar en la vivienda y se ofrece a darnos toda la información que deseemos.

-Eu non sei como poden ocurrir estas cousas -dice-, un matrimonio cheo de vida e de ilusións… Sí, señor, sí, para os probes sempre é noite.

-¿Ustedes no pensaron en emigrar?

-Eu -dice el marido- non. Nunca tiven deseos. Meu pai, cando era novo, si.

-¿Emigra mucha gente de esta parroquia?

-Sí, vanse para Suiza, Francia e Alemania. O caso é vivir mellor.

Don José Valeiras, párroco de Sorrizo, está a llegar de La coruña, a donde, como hemos dicho, se trasladó en compañía del padre del esposo fallecido. Nos encontramos todavía a varios kilómetros de la parroquia y allí nos trasladamos para inquirir noticias. Nos despedimos de la familia, que nos acompaña hasta la carretera.

EN SORRIZO

En la casa paterna de don Manuel López Pombo la tristeza es grande. Las mujeres tienen los ojos enrojecidos, la inquietud y el nerviosismo son manifiestos.

¡E pensar que querían vir pras festas do Apóstol- comentan en voz alta unos parientes.

Dos de los hijos de las víctimas se encuentran en la entrada. El más pequeño, Fernando, juega con un perro, ajeno a la tragedia. Es un pequeño vivaracho, inquieto, trotón. Los mayores lo miran con ojos de ternura indescriptible. Momentos después nos avisan que llegan el dueño de la casa y el párroco. Nos encaminamos a su encuentro y los rostros nos dan a entender, antes de mediar palabra alguna, cuál fue el resultado de sus gestiones.

Don Augusto López Costa, apenas puede hablar y solloza.

-¿Enviarán los cuerpos?, preguntamos temblándonos la voz.

Mueve negativamente la cabeza y responde solamente:

-Están calcinados.

Hemos de confesar que nos faltan fuerzas para seguir interrogando a este hombre abatido espiritualmente.

Esta nueva triste es confirmada por el señor cura párroco, que nos recibe cariñosamente.

-Padre, -preguntamos-¿qué gestiones han realizado en La Coruña?

-Nos dirigimos al Gobierno Civil y allí nos aconsejaron telefonear a Londres, para ponernos en contacto con el cónsul general.

-¿Qué les han dicho?

-Han vivido horas de verdadero pesar y están conmocionados por la tragedia. En cuanto a traer los cadáveres a España, no lo han aconsejado. Los cuerpos de las víctimas se encuentran totalmente carbonizados. Ni aún teniendo grandes posibilidades económicas es aconsejable. Los infelices murieron en la habitación. Parece ser que los capellanes de Emigración se encargarán de los funerales. Se nos han dado seguridades en el sentido que nos mantendrán informados de todo, y que todos aquellos objetos personales de las víctimas, serán remitidos a sus familiares. Posiblemente todas las víctimas sean enterradas hoy.

Agradecemos a don José su atención y no le queremos robar más tiempo. Nos invita a una copa, que agradecemos, y nos despedimos con un fuerte apretón de manos y un cruce de miradas que dicen más que todas las palabras.

Atrás, quedan dos aldeas y dos familias para las cuales el consuelo será difícil. Un niño de tres años jugando con un perro y sus hermanos mayores sin comprender todavía la total dimensión de la tragedia, ocurrida allá lejos y a los suyos. Atrás queda una casa que es sólo paredes y tejado y muchas lágrimas vertidas y otras a punto de verterse. La mañana gris era un complemento más de la Galicia que sufre.

M.A.T.¹

__________________________________

1 La Voz de Galicia, 13 de maio de 1971, páx. 14.

CARTAS A SORRIZO E A LAÑAS DENDE INGLATERRA. O INCENDIO EN LONDRES DO HOTEL "NEW LANGHAM" EN 1971

  O martes 11 de maio de 1971 os informativos da BBC e os principais xornais británicos informaban con verdadeiro estupor sobre o incendio que se producira durante a madrugada no Hotel New Langham de Londres. Un sinistro no que perderan a vida oito persoas, catro delas emigrantes galegos que traballaban no servizo do propio hotel: Francisco Martínez Fernández e Dolores Albela Sierra, matrimonio de Mazaricos (A Coruña) que eran pais dunha nena de nove meses, e Manuel López Pombo e María del Carmen Aldao Lista, parella da que nos lembramos nas Crónicas de Arteixo desta semana.

Manuel e Mari Carmen en Londres (La Voz de Galicia, 12 de maio de 1971)

 Manuel, de 35 anos de idade e natural da Lagoa (Sorrizo), era o maior de oito irmáns e quedara orfo de nai de moi cativo. Mari Carmen, dous anos máis nova que o seu marido, era nativa de San Román (A Laracha). Os nosos tristes protagonistas vivían en Lañas cos seus tres fillos: María Azucena, de 7 anos; Juan Manuel, de 4; e Fernando, de 2.

  Antes de emigrar a Londres, Manuel choiou durante un tempo nunhas obras no Polígono de Sabón cunha empresa de construción na que, tempo despois, tamén traballarían dous irmáns seus.

  En 1969 Manuel e Mari Carmen deciden facer a maleta da emigración co obxectivo de xuntar algúns cartos para construir unha casa en Lañas, vivenda que no momento do lamentable sinistro xa estaba moi adiantada grazas aos periódicos xiros que foran enviando dende a súa marcha a Inglaterra.

  Cando emigraron, os seus fillos maiores, María Azucena e Juan Manuel, quedaron coa bisavoa da Lagoa, onde tamén vivían o pai de Manuel e seis irmáns deste. Ao fillo máis novo, Fernando, deixárono cunha señora de Arteixo.

  Nuns tempos nos que a comunicación era a que era, Manuel e Mari Carmen escribían con frecuencia á casa dos seus familiares para saber como estaban os seus cativos. Na última carta recibida na Lagoa os cónxuxes informaban que cambiaran de vivenda en Londres e dicían que a seguinte carta lla remitiran á nova dirección, que non era precisamente a do hotel no que tristemente falecerían aquel 10 de maio de 1971.

  Sorprendentemente, case dous días despois do incendio, a familia non tiña información algunha sobre o acontecido na capital británica, feito do que daba fe La Voz de Galicia do seguinte xeito:

Anoche nos entrevistamos con el padre de Manuel, don Augusto López Costa, de unos 60 años, y nada sabía de la desgracia, ocurrida. El hombre nos habló de sus hijos y dijo que eran muy trabajadores y que, desde que marcharon, siempre habían mantenido trato con ellos.

Los vecinos de la familia, al tener noticia de la desgracia, quedaron profundamente impresionados. Nos dijeron que todos los miembros de la familia de don Augusto López son personas atentas y trabajadoras, si bien no mantenían mucho trato con los vecinos, quizá porque el padre de Manuel no se dedica a otra cosa que a trabajar para sacar adelante a todos sus hijos y nietos.

La noticia, pues, ha causado hondo pesar en la vecindad, y a varios vecinos, al saber la muerte de Manuel y de María del Carmen, se echaron a llorar, solicitando de nosotros detalles acerca de la tragedia.

Fuimos, por tanto, impensadamente transmisores de una desgracia verdaderamente impresionante y, por sus características, singularmente cruel¹.

   Unha semana máis tarde, Jack Candlish, inspector xefe de Scotland Yard, informaba que o incendio fora provocado e que principiara no piso baixo do inmoble, lugar onde o causante do mesmo barrufara, cunha substancia inflamable, gran parte do cuarto destinado a gardar mobles e utensilios do hotel. 

   Despois de que o criminal prendera lume, as lapas rapidamente se estenderon polo resto do andar e, subindo pola vella escaleira de madeira, non tardaron en chegar aos pisos superiores. Dada a antigüidade do edificio e os materiais facilmente inflamables que contiña, as lapas estendéronse de forma imparable en poucos minutos, sen dar opción a salvarse aos que durmían naquel intre nos pisos altos do hotel, entre eles Francisco, Dolores, Manuel e María del Carmen, os catro galegos mortos no incendio.

La Voz de Galicia, 12 de maio de 1971

(...CONTINUARÁ)

_________________

1 La Voz de Galicia, 12 de maio de 1971, páx. 15.

UN BAILE EN CORTEO (MONTEAGUDO) EN 1926

Riña entre mozos

____

Herido de gravedad

El vecino de Corteo de Arriba, de la parroquia de Monteagudo, en Arteijo, José Fidalgo, explota por lo visto allí un baile público; y el lunes último, terminado aquel a las diez de la noche, se suscitó una cuestión entre los mozos Adolfo López Boedo, de 17 años, vecino de Cayón, en Laracha, y Agapito Rodríguez, conocido más bien por “O fillo de Antón de Cachán”, que sirve como criado a José García, de Lestón, también de Arteijo.

Cuando salían del salón de baile el Agapito levantando en alto la “bisarma” que llevaba dijo al Adolfo estas palabras:

-Aí che vai eso. Y le dejó caer la “bisarma” sobre la cabeza del Adolfo López.

Inmediatamente de cometida la agresión se dió a la fuga.

Al Adolfo le auxiliaron otros mozos llevándolo al domicilio de sus padres, a donde acudió a curarle el médico del distrito, quien le apreció dos contusiones en la cabeza, a nivel de la porción posterior de ambos parietales con probable fractura del cráneo.

Su estado al parecer es grave.

El Agapito Rodríguez, sigue sin aparecer¹. 

Panorámica actual da casa de Fidalgo en Corteo de Arriba

  Pois velaí o tedes! Aí aparece un dos moitos lugares de Arteixo nos que se facían bailes nos primeiros anos do século pasado, neste caso en Corteo de Arriba, na parroquia de Monteagudo, que malia a que o xornal La Voz de Galicia indicaba que o local era propiedade de José Fidalgo, na realidade, todo apunta a que se trataba de José “O Fidalgo”.

  Antigamente os lugares de encontro ou de “ligoteo” dos nosos antepasados eran as ruadas, as romarías, os bailes nas eiras dalgún veciño, salóns de baile ou mesmo en alpendres aos que, para dignificar o seu nome, nalgúns casos chamábanlle salóns.

“Joseíño ha de vir(e),

que o dixo súa nai.

Se Joseíño non ven

foliada non a hai”

  Naqueles tempos a xuventude percorría quilómetros andando para mocear e bailar. Nas ruadas, polo que nos ten contado Herminda Deus, veciña do Rañal nacida en 1928 que xa hai anos que nos deixou, “botar botábannos o ollo primeiro eles a nós, anque nós tamén os mirábamos. Cando nos viñan chamar a bailar, se había varios, xa sabías cal bailaba mellor e cal peor, e aos que bailaban mal negábamoslle o baile”.

  En moitas ocasións ese era o primeiro contacto, do que ás veces xurdía unha relación e empezaban a “falar”. Se ambos os dous eran da mesma parroquia podían regresar xuntos, co resto de veciños. “Pasábamolo de marabilla, andando nun rebaño toda a pandilla”, recordaba hai uns días a señora Clarisa, veciña de Corteo de Abaixo.

  Hoxe o significado secundario de “falar” como “manter unha relación”, que se usou de forma xeral na aldea ata hai dúas ou tres xeracións, está practicamente en desuso. Mais, con todo, aínda se lle escoita a algún dos nosos maiores de cando en vez.

-E sabes unha cousa, Carme? O neto de Manolo do Igrexario seica fala coa neta dos do Muiñeiro.

  Conscientes de que a maioría da rapazada de hoxe vive á marxe de moitas das tradicións que viviron e transmitiron os seus antergos, aí queda ese “falar” de antano.

  No baile co que comezamos esta crónica, organizado en Corteo de Arriba a finais de febreiro de 1926, a xuventude de aqueles tempos celebraba a “diversión” ou “deversión”, que polo que nos contou a señora Clarisa, viña sendo o Entroido.

Panorámica actual de Corteo de Arriba

   Clarisa, nacida en 1947, dixo non ter coñecemento de baile algún na casa dos de Fidalgo “porque eu aínda non nacera. Nos meus tempos o único salón que había en Monteaghudo era o do Igrexario e despois tamén había na Laghoa, o da Benitona, que alí acordo de ver a Orquesta Mallo. Ese que dis ti de Corteo de Arriba sería nos tempos da xuventude de miña nai e de meu padrastro. Meu pai morreu cando eu tiña dous aniños; despois miña nai volveu a casar e eu crieime con eles. Meu padrastro ten falado dese tal José “O Fidalgho”, que creo que era José Pedreira ou Arijón Pedreira; eu a quen coñecín foi a Manuel, Manuel de Fidalgho. que foi o fillo máis novo que lle quedou na casa a ese José. Dedicábanse á labranza e despois arrendaron o lughar e fixeron unha casiña ao lado para vivir el a máis a muller. Dios lle perdone a miña nai era da Casanova, un lughar da parroquia de Monteaghudo que está ao lado de Santaia, en Chamín. Ten contado moitas veces que cando eran mozas bailaban ao son da pandeireta, que disque había unha rapaza que a tocaba moi ben. Naqueles tempos non había salóns e disque se xuntaban e levaban o candil do ghas… unha paghaba o ghas, outra poñía o candil... e veña festa coas pandeiretas! Eso era cando eran rapazas novas e case sempre se xuntaban en Santaia. Despois miña nai casouse e, ao pouco, xa empezaron a abrir por aí adiante salóns e a traer os ghaiteiros, que ao primeiro eran ghaiteiros e despois xa empezaban a vir dous músicos. Se cadra miña nai tamén foi bailar de rapaza a Corteo de Arriba á de Fidalgho, que eu nunca souben de que lles viña ese nome”.

   A casa dos de “Fidalgo”, e polo tanto o seu alcume, pensamos que se trata da mesma da que nos fala Carlos Martínez Barbeito no seu libro sobre os pazos da provincia da Coruña, cando ofrece detallada información sobre o pazo de Arixón: “En el lugar de Corteo, de la propia feligresía, otorgó testamento en 4 de febrero de 1651 don Alonso Rodríguez de Arijón y Varela, de quien fue hijo don Juan Rodríguez de Arijón y Varela, que se unió en matrimonio con doña Inés Gómez Rodríguez de Leis en 1657. De esta pareja nació don Alonso Rodríguez de Arijón y Leis, natural de la feligresía de Santo Tomé de Monteagudo y que casó con doña Inés Varela de Marta (...)².”

Imaxe actual da casa dos de Fidalgo

   Sobre este pazo de Corteo prometemos falar máis polo miúdo en futuras Crónicas de Arteixo. Mais, antes disto, seguiremos de “bailoteo” por outros puntos do municipio, xa que aínda nos quedan moitos salóns dos que falar.

   Para a vindeira semana, máis!

_____________________________

1 La Voz de Galicia, 23 de febreiro de 1926, páx. 2.

2 Carlos Martínez Barbeito (1986): Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña, Editorial Everest, León, páx. 78.

AS PRIMEIRAS TELEVISIÓNS E A TENDA DE RADISGAL

   O 28 de outubro de 1956 Televisión Española (TVE) comezaba as súas emisións regulares, mais terían que pasar moitos anos para que houbera un televisor en todos os fogares xa que, nun primeiro momento, era un produto caro que non estaba ao alcance da inmensa maioría da poboación. Mesmo tiña un imposto de luxo (eran 500 pesetas), imposto que estaría en vigor dende ese ano de 1956 ata o 23 de setembro de 1965, data que sería suprimido, pois o réxime franquista deuse conta da importancia propagandística que tiña a caixa tonta e, dende aquel intre, fomentaría a creación dunha rede de teleclubs por toda a xeografía estatal.

  O número de receptores ía medrar de forma espectacular en pouco tempo. En 1958, dous anos despois das primeiras emisións, había 30.000 televisores en todo o Estado español; en 1963, 300.000; en 1965, 1.250.000; e, en 1968, máis de tres millóns.

  En Galicia inaugurouse a televisión o día 1 de setembro de 1961, en Santiago de Compostela, cunha emisora Philips que transmitía na canle 4 da banda 1. A primeira emisión de TVE que chegou á cidade da Coruña foi o día 15 dese mesmo mes de setembro. Era un reemisor importado de Alemaña, que recibía a canle 4 de Santiago. O repetidor estaba en Pena Moa.

  ¿Cales foron os primeiros fogares privados en Arteixo que tiveron televisión? ¿Cales foron os primeiros establecementos públicos que incorporaron as 625 liñas? ¿E as primeiras tendas de electrodomésticos? Foron diversas as fontes orais consultadas dende que abrimos este espazo a finais de 2014 e poucas concordaron nas súas respostas. Faríano unicamente nas marcas máis difundidas, que eran Philips, Vanguard, Iberia, Telefunken ou General Electric, e tamén no custe: unhas 20.000 pesetas (120 euros), prezo prohibitivo naquela hora, polo que adultos e cativos acudían en masa a ver as emisións aos bares e casas a donde chegaran as primeiras teles, caso da vivenda da señora Julia da Baiuca, a nai de Fino, Julita, Sarita, Pablo, Totos, Tete e Pitos Mosquera Calvete, que segundo a maioría das fontes consultadas foi a primeira particular de Arteixo en ter este novo invento. Casa onde, por certo, Julita, Pablo e Pitos ensinarían a ler e a escribir a ducias de nenas e nenos e donde moitos destes cativos e cativas tiveron a oportunidade de ver, por primeira vez, os festivais de Eurovisión ou as filigranas que facían coa pelota xogadores inesquecibles como Pelé, Alfredo Di Stéfano ou o noso Luis Suárez.

   El Gallo de Oro (o antigo), Muiñeiro, Moisés, Sanchís... irían poñendo (non podemos dicir quen foi o primeiro) nos seus establecementos o novo aparato máxico e, ao mesmo tempo, moitos dos seus clientes non eran quen de explicar como se podían meter dentro daquela caixa as persoas que falaban no seu interior, clientes para os que era un verdadeiro acontecemento ver e escoitar por aquela caixa ao seu veciño máis popular: Arsenio Iglesias, "o raposo de Arteixo".

A primeira televisión do bar Insua, o popular Muiñeiro (Xabier Maceiras)

  Cara a finais dos anos sesenta e principios dos setenta había dúas tendas de electrodomésticos en Arteixo onde se podían mercar os televisores: a de Fontes e a de Radisgal, e hoxe toca falar desta última.

  Alí traballaba Luis, Mari Carmen (a muller de Manolo o Miaxo) e Mari Pili. Luis facía un pouco de todo: atendía na tenda, instalaba os electrodomésticos e as antenas de televisión e, ademais, buscaba clientes por todo Arteixo. Eduardo Longueira, o señor Radisgal, que xa daquela era unha persoa maior, tamén tiña tendas en Ponteceso e na Coruña, onde unha das dependentas era Mari Chelo, irmán de Mari Pili, a que traballaba en Arteixo.

    O sinal da emisión que chegaba a Arteixo, sobre todo ao centro da vila, era moi malo: "Ás veces víanse os futbolistas ao revés, coa cabeza na parte inferior da pantalla e os pés na superior", lembraba Pepe do Muiñeiro, unha das nosas fontes orais ata o último dos seus días (deixounos en novembro de 2023 aos 82 anos de idade). Por tal motivo, Radisgal seica decidiu montar un repetidor nun monte do lugar da Pedreira, no alto da Catuxa, que era propiedade dos do Perinete, familia que a cambio recibiría un televisor de agasallo.

  Naqueles anos setenta tamén iría aparecendo pouco a pouco en Arteixo a televisión en cor, outra innovación de moito nabo que andaba polas 100.000 pesetas. Houbo bares e casas particulares que viron en cor, xa daquela, e cunha enorme expectación, os Mundiais de fútbol de 1974 e 1978, celebrados en Alemaña e Arxentina respectivamente, mundiais que gañarían en ambos casos as nacións organizadoras vencendo na final á laranxa mecánica na final, a Holanda dos Cruyff, Neeskens, Van Hanegem, Rensembrink, Haan, os irmáns Van de Kerkhoff, Rep e compañia.

  Así pois, o branco e negro empezaba a ser historia. Mais na casa dun servidor o cambio á cor non se produciría ata o ano 1982. Fora para ver o Mundial de España, lembrades? Si, aquel novo televisor tamén se comprara na tenda de Radisgal.

Publicidade dos anos setenta de Radisgal

_______________

FONTES:

Xan M. Fraga Rodríguez (2004): Crónicas de Carballo II, Agrupación Cultural Lumieira, Carballo

AS PRIMEIRAS BICICLETAS DE ARTEIXO

 As bicicletas son na actualidade cada vez máis lixeiras e sofisticadas e ademais, o seu continuo uso está moi estendido en boa parte do planeta. Non se trata só dun xoguete para nenos ou dun vehículo deportivo. Non, abofé que non, xa que hoxe son moitas as cidades ou municipios que teñen sistemas públicos de aluguer por horas e carrís bici para fomentar a súa utilización, caso de Arteixo. Mais houbo un tempo no que non era tan doado velas polas grandes urbes ou vilas, chegando incluso a estar consideradas como unha novidade tecnolóxica pasaxeira.

  Por incrible que pareza hai xa 200 anos que o barón alemán Karl von Drais fabricou a que está considerada como a bicicleta pioneira, un modelo ao que lle chamaría “máquina corredora” (laufmaschine en alemán) e que a prensa bautizaría Draisine ou velocípedo. Von Drais construira en 1817 aquela bicicleta, que era de madeira e funcionaba empuxándose cos pés, co obxectivo de ofrecer un medio de transporte máis barato e fácil de manter que os cabalos. O modelo ía gañar certa notoriedade, ata o punto de que o poeta John Keats falou deste invento como de “a nada do momento”, segundo aparece en The New York Times. 

  Dúas décadas máis tarde, en 1839, o ferreiro escocés Kirkpatrick MacMillan inventa (hai algúns historiadores que dubidan de que a invención se lle poida atribuir a MacMillan) a bicicleta a pedais, aínda que sería o inglés Thomas McCall o que empezaría a fabricar este novo invento en 1869. Nesa altura, neses anos 60 do século XIX, popularizaríase o modelo vendido como velocípedo, unha bicicleta que tiña o pedal na roda dianteira e que tamén era coñecida co nome de “bone shaker” (axitaosos) por mor do que acontecía cando se levaba polas rúas empedradas. Aínda que é probable que houbera modelos anteriores, o fabricante de carriños para bebés Pierre Lallement sería o primeiro en patentar a bicicleta a pedais. 

  En 1870 empézase a fabricar a bicicleta de roda alta, sendo un dos modelos máis coñecidos (e caros) a Ariel, de James Starley. Aínda que agora resulta estraño, estas bicicletas eran máis cómodas que as súas predecesoras, mais a súa popularidade foi limitada porque, segundo a web Ibike, “necesitaban un acróbata”. Trátase da primeira bici construida totalmente en metal, grazas aos avances da metalurxia á hora de fabricar pezas lixeiras e pequenas. Sinalar tamén que, por aqueles días, as rodas eran cada vez máis grandes dado o avance que proporcionaba cada pedalada. De feito, algúns modelos chegaban aos 40 quilómetros por hora, mais como a seguridade era un problema, tamén se fabricarían modelos con tres ou catro rodas.

  A partir da década de 1880 ían xurdir as chamadas “bicicletas de seguridade”, precisamente para afondar no risco de caídas dos modelos anteriores. A primeira que saiu ao mercado foi a Rover, obra do enxeñeiro J. K. Starkley, que eran unhas bicis xa moi parecidas ás actuais, con dúas rodas do mesmo tamaño e o cadro en forma de diamante. Ademais, en 1888, John Dunlop inventaría as rodas neumáticas, facendo máis cómodos os traxectos. E en 1889, o estadounidense Isaac R. Johnson patentaría unha primeira bicicleta plegable.

Modelo da década de 1890

  Nos anos 90 deste século XIX do que estamos a falar, as bicicletas comezarían a fabricarse en masa e para as mulleres, que as utilizaban cada vez máis, converténdoas en todo un símbolo de liberdade. Unhas bicicletas que serían asociadas moitas veces aos movementos sufraxistas femininos. 

   Nas crónicas da época da altura tamén aparecen recollidas varias novas sobre algún que outro accidente acontecido por aqueles días nos camiños de Arteixo, principalmente na costa de Oseiro. Sirva de exemplo esta publicada no xornal El Lucense: diario católico de la tarde que, na súa edición do 21 de xuño de 1897:

 “(…) el Sr. D. Felipe Altadill salió anteayer mañana a las cinco montando una máquina Opel a recorrer la carretera. La desconocía en gran parte, y al llegar a Oseiro, media legua distante de Arteijo, se dejó ir cuesta abajo, por no apreciar bien la pronunciadísima pendiente que allí existe. Parece que hasta llevaba puestos los piés en el descanso. En el centro de la cuesta había parado un caballo y contra él fué a chocar la máquina. El Sr. Altadill fué lanzado a bastante distancia quedando sin sentido. La bicicleta quedó destrozada. Las dos ruedas se hicieron dos ochos, y casi se deshizo el cuadro. Unos aldeanos recogieron al señor Altadill y lo llevaron a una casa próxima, prestándole los primeros auxilios”. 

Modelo de 1898

  Dicir quen foi a primeira persoa do noso municipio que tivo unha bicicleta podedes imaxinar que é misión imposible, mais o que non é rocambolesco é afirmar que unha das primeiras foi a de Manuel María Puga, Picadillo, un persoeiro que tamén deixaría latente a súa enorme curiosidade por todas as innovacións do seu tempo, converténdose nun apoixoado usuario de moitas delas como o automóbil, o gramófono ou a fotografía, afección grazas á cal ducias de veciños e veciñas de Arteixo poideron enviarlle aos seus parentes emigrados en América retratos feitos por el no Pazo de Anzobre. Co seu humor tan particular, Picadillo queixábase que os fabricantes de bicicletas non deseñaban modelos adecuados para persoas do seu peso, que nalgúns momentos da súa vida seica chegou a ser de 270 quilos.

Manuel Puga, Picadillo, no pazo de Anzobre cunha bicicleta (Cortesía da súa neta Chau Fernández -Gago Puga)

  E chegamos xa ao século XX, tempos novos nos que os automóbiles comezan a estenderse, principalmente a partir dos felices anos 20. Este feito levaría a que os fabricantes de bicis se fixaran nun novo público: os nenos, con deseños cada vez máis ostentosos e chamativos, engadindo na década dos 50 elementos que en moitas ocasións lembraban a avións e a foguetes espaciais. Precisamente un neno arteixán de aqueles anos 50, Julio Mancebo (durante moitos anos mestre e director do colexio San Xosé Obreiro de Meicende e coordinador do certame literario Manuel Murguía), contounos nunha ocasión que o Arteixo da súa infancia cambiaba notablemente coa chegada do verán, pois nesa época estival… “viñan moitos rapaces e aumentaban as posibilidades de diversión, porque tiñan xoguetes que nós non tiñamos: patíns, bicicletas, balóns de coiro, raquetas de tenis... Case todos aprendimos a montar en bici a conta dos veraneantes, e tamén a patinar na pista do Balneario. Tamén recordo que no baixo do almacén de Manolito de Ayán que daba a corredoira de detrás da Fonte había un taller de bicicletas onde podías alugar por media hora ou máis, pero non había cartos para facelo. Por certo, o dono do taller chamábase Anselmo. O pobre non fixo moito negocio”.

  Julio Mancebo tamén lembraba que...”os domingos alugaban patíns no Balneario e por poucos cartos podías levar unhas cantas cuadas mentres tratabas de aprender a gardar o equilibrio. Os rapaces que viñan todos os anos eran, entre outros, Fernando e Carlos Arrojo, que tiñan vivenda na Baiuca; Waldo e Miki que alugaban a casa que estaba ao lado do Gallo de Oro; e os que paraban no hotel do Balneario: Juan José Baquero e a súa irmá Pili, Antonio, Argimiro, Luciano e Maricarmen Vázquez Guillén que xogaba con nós ao fútbol e lle chamabamos Kubala, Fernando "Lerenco", Escribano ou Ana Del Río, que era filla dos administradores do Balneario por aquel entón. Tamén viña sempre Juanechas que estaba na casa da súa avoa doña Brígida”.

Imaxe dos anos 50 do Balneario. A nena da bicicleta é Ana del Río (Cortesía da súa familia)

  Do mesmo xeito, o tamén arteixán Manuel Rodríguez Pan, veciño de Oseiro nado no Rañal en 1936 e tío de quen escribe, recordaba que naqueles anos 50 nos que empezou a gañarse a vida traballando como escaiolista… “ía e viña todos os días andando da Coruña, e coma min moitos dos meus veciños. Daquela o soldo dun obreiro era de 103 pesetas á semana e non se podían gastar no trolebús porque senón os cartos non chegaban a nada. Había algún afortunado que tiña bicicleta, coma meu sogro, que cando lle subiron o soldo no seu traballo empezou a ir en bús e daquela eu herdei a súa bici. Anos despois xa comprei o meu primeiro coche”.

  Aqueles tempos nos que as bicicletas convivían con cabalos e burros que transportaban as colleitas que se vendían na Coruña, aqueles tempos nos que ter unha bici era case o mesmo que ter hoxe en día un coche, darían paso a outros tempos de certa mellora económica na que nos criamos moitos dos nenos e nenas de Arteixo que viñemos ao mundo nos anos 60 e nos 70, tempos nos que os nosos pais comprarían a nosa primeira bici na tenda de Cachaza na Coruña, como foi o caso dun servidor, ou na de “Milmañas” como foi o caso de Fernando Barreiro, un arteixán nado en 1963 que nos contou que “podías encargar a bicicleta no taller de Milmañas. Se non recordo mal, penso que facía de intermediario. El traías do almacén de Cachaza na Coruña”.

  Anos despois abrirían en Arteixo “Motos Barbeito”, negocio no que tamén se vendían bicicletas, e “Castro Amado”, un establecemento que estaba situado na Avenida de Fisterra, nese edificio de deseño triangular que está á man esquerda dirección a Carballo, e que vendería ducias de bicis durante bastante tempo, se cadra ata a chegada á Coruña das primeiras grandes superficies comerciais. 

  En decembro de 2023 o Concello de Arteixo puxo en marcha o servizo municipal de bicicletas. A web biciarteixo.com ofrece a información práctica do funcionamiento do sistema e amosa como acceder á aplicación a través da cal os usuarios poden utilizar o servizo, ademais de ver todos os termos que rixen o funcionamento deste servizo municipal de bicicletas.

  Bo paseo!

_________________

FONTES:

-JAIME RUBIO HANCOK (2017): Hace 200 años de la primera bicicleta: estos fueron los primeros modelos. El País. Verne. 19 de abril 2017.